Norske mellomalderballadar
Ein ung mann og ei ung kvinne talar saman, dei forhandlar om ekteskap. Ho spør korleis han skal kunne greie å fø henne når dei vel er blitt gifte, og han svarar etter beste evne. Han kan til dømes vere fiskar, seier han. Men kva om fisken ikkje vil bite? seier ho. Då kan han vere møllar, svarar han. Ein annan utveg er å arbeide som gullsmed, og dersom det ikkje skulle lukkast, kan han vere skomakar. Men kva om skorne blir for små? innvender ho. Då vil han vere styrmann og sigle på bølgjene blå, svarar han. Slik held samtalen fram, men til slutt blir den unge mannen lei av alt maset og ber henne ryke og reise.
Det finst berre to tekstvariantar av denne balladen. Den eine skreiv Lindeman opp – med melodi – sommaren 1848–49 etter Andris Vang frå Valdres. Han var ein av Lindemans beste songarar og kunne viser og melodiar av mange slag (Gaukstad 1997: 19–23, 440–441, Ressem 2015: 19–20). Den andre varianten står i ei handskriven visesamling som Hans Ross har ått, og som Sophus Bugge seinare overtok. Bugge har notert at visesamlinga har tilhøyrt ein Torgrim Knudsen, og at han har skrive inn ei vise i boka i 1807. Varianten har egdske målmerke, og Torgrim Knudsen (1779–1855) var då også frå Vest-Agder, gardbrukar på Lindefjell i Fjotland (Jerstad & Veggeland 1979: 103, 561).
«Korleis vil du føde meg» finst over heile Norden. Den eldste varianten er dansk og står i Svanings handskrift frå siste del av 1500-talet (Grüner Nielsen 1927–1928: 73–76). På svensk finst det berre éin variant, frå 1810-talet:
Jungfrun och Ungersvän de sutto bort å glamme
Å huru vill Du föda mig när vi komma te samme?
– Med äran så skall jag föda dig. –
Å huru vill Du föda mig då bonden har’nte korn?
Då ska ja bli en vallherde å blåsa väl i horn
(SMB 5:1: 195).
Det er mogleg at det har funnest ein særskild vest-nordisk tradisjon når det gjeld denne visa, noko Vésteinn Ólason drøfter, men dei norske tekstane står ikkje dei islandske og færøyske variantane så nær at det kan avgjerast sikkert (Vésteinn Ólason 1982: 396).
Som skjemteballade gjer «Korleis vil du føde meg» bruk av ein utbreidd teknikk i komisk dikting. Det er krangelen, skjenne-samtalen eller ord-duellen som utgjer kjernen i visa. Poenget for dei to duellantane er å vere mest mogleg kjapp i replikken og stille motstandaren til veggs, noko vi kjenner igjen frå skjemteeventyr og andre komiske forteljingar. I tillegg dreier visa seg om eit favoritt-emne i skjemteballaden, det å bli gift. Det er det store målet for alle unge aktørar i skjemtevisene (Solberg 1993: 186–189).
Gaukstad 1997 440–441
CCF 189
IFkv 95
SMB 223
Tang Kristensen 29
TSB F 7: Korleis vil du føde meg
Oppskrift: Udatert av ukjend samlar, truleg etter Andris Vang, Valdres, Oppland.
Orig. ms.: NFS O.M. Sandvik 2, nr. 3, 1–2.
Oppgjeven tittel: Riddar-Visa
*
1. Ein deilig Riddar han fandt sig en Møe,
dei tala somykjy taa Gamen.
Hun sagde; hvad vil Du føde mig med,
om vi skuldø koma tesamøn?
– Med Æren, saa vil jeg føde Dig. –
2. Før ha e no vøre i Orlog o Kri,
mit Svær e vistø o brukø;
men no vil e leva i Roe mæ de,
om du me inkji vil svikji.
3. Hvormed vil Du da føde mig?
Du haver ei Jord til at bruge,
Dit rusta Svær ei skaffer os Brød,
dæ kan ei din Fiende trjugø.
4. Hvormed vil du da føde mig?
med mig vil Du leva i Roe?
Oe vil bli ein Træskarmand
o træskji Bondens Kon.
5. Hvormed vil du føde mig,
naar Bonden ei Træsker vil have?
Daa vil e bli ein Fiskar god
og fiskø dig Fiskøn i Flod.
6. Hvormed vil du føde mig,
naar Fiskøn ikke vil bide?
Daa vil e bli ein Møllar god,
o mala Mjølø dæ kvitø.
7. Hvormed vil Du føde mig,
naar Ingen hos Dig maler Korn?
Daa vil e bli ein Hyrdar god,
og blæse i mit Horn.
8. Hvormed vil Du føde mig?
Du haver jo ikke Qvæg?
Daa vil e bli ein Pøttømakar
o gjera Pøtto taa Leir.
9. Hvormed vil Du føde mig,
naar Leirø begynder at frjøsø?
Daa vil e bli ein Gulsme fin,
o arbeiø Gullø dæ ljøsø.
10. Hvormed vil du føde mig,
naar ingen dit Guld vil kjøbe dit Gull?
Daa vil e bli ein Hattemager
o gjera Hatter af Ull.
11. Hvormed vil du føde mig,
naar Ingen Hatter vil kjøbe?
Da vil jeg tage dig Haand i Haand,
og hele Landet omløbe.
12. Hvormed vil Du føde mig,
om man os ei Mad vil give?
Daa vil e gjeva de Gud i Vold,
selv reise om Landet vide.
13. Jeg hører Du kan ikke føde mig,
min Haand tager jeg tilbage.
Faaer jeg ikke Brød, jeg finder vel Død:
mig skal du ikke bedrage:
– Dog troer jeg Herren han føder mig. –
*
Strofene er nummererte i oppskrifta.
NFS O.M. Sandvik 2 er ei samling med oppskrifter som har kome frå samlingane til L.M. Lindeman. Melodioppskrifta i NB Mus ms 6850, nr. 28, etter Andris Vang, har identisk tekst med første strofa her, og oppskrifta er såleis truleg etter Andris, og kanskje også av han.
TSB F 7: Korleis vil du føde meg
Oppskrift: Udatert avskrift av Sophus Bugge etter udatert visesamling av ukjent opphav i eige hjå Hans Ross.
Orig. ms.: NFS S. Bugge VI, 147–148.
Ingen oppgjeven tittel.
*
8. Kaase vil du naa føa mæg
naar møssa bli ikke fin,
saa vil æg væra en lensmand
aa stevna dei bønnan te tings.
9. Kaase vil du naa føa mæg
naar bønanSamlarkommentar: (sic) vil ikke te tings
saa vil æg taga mi kluba paa hør
før bonnan aa banka leir.
10. Kaase [vil du naa føa mæg]
naar leyrin tæge til at frosa
saa vil æg væra en gulsmed
aa smia gulle dæ josa.
11. Kaase [vil du naa føa mæg]
naar gulle vil ikke gloe
saa vil æg væra en skomager
for bønan aa sømma skoe.
12. Kaase [vil du naa føa mæg]
naar skonan bli for smaa
[saa]Hakeparentesane står i oppskrifta. vil æg væra en styreman
aa seila paa bølgen blaa.
13. Kaase [vil du naa føa mæg]
naar bølgen bli for blaa
saa vil æg væra en krombudreng
for bønnan aa sela krom.
14. Kaase [vil du naa føa mæg]
naar bønan vil ikke kuppa
saa vil æg ta min pose på hør
aa runnan om lannan lupa.
15. Kaase [vil du naa føa mæg]
naar paasin bli for tung
saa vil æg leia en liden dreng
te bera baa paase aa pung.
16. Kaase [vil du naa føa mæg]
naar drengen orkakie ganga
saa vil æg giva dig svensken i vol
saa hæ eg kie meer mæ dæg aa fanaSamlarkommentar: (sic).
*
Strofene er nummererte frå 8 til 16 i oppskrifta. Det ser ut til å mangle sju strofer.
Bugge skriv over første strofa: (i haandskreven Visesamling fra laant af Ross).
Etter siste strofa skriv han: [Umiddelbart herefter, men efter Blækket at dømme, snarere til følgende Vise O Adams Børn): Denne Vise udskrevet af mig Torgrim Knudsen Ao 1807.]
Former som «kaase», «hør», «skonan» og «krom» peiker mot ei heimfesting til indre Vest-Agder.
Boken er utgitt av Nasjonalbiblioteket
Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi. Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.
Skjemteballadane har, som namnet seier, eit humoristisk innhald; dei skal få folk til å le.
Tradisjonelt har dei blitt nedvurderte av forskarane: Slike viser var lite verdfulle estetisk og dessutan moralsk forkastelege, vart det hevda. I tillegg skulle skjemteballadane vere yngre enn andre balladar. Vanlege folk sette likevel pris på skjemteballadane, noko vi kan sjå av den store geografiske utbreiinga desse visene har.
Det er heller ikkje rett å seie at slike viser er verdlause estetisk, det er snarare det at forskinga ikkje har visst å verdsetje den estetikken som skjemteballadane byggjer på – grotesk realisme og degradering av allment aksepterte verdiar. Nettopp dette gjer skjemteballadane til ei motvekt mot alvoret i andre balladar.
Mange av desse balladane har tidlegare vore publisert enkeltvis, men er no samla i denne boka.
Fyll ut e-posten din under så vi kan varsle deg når nye verk publiseres.
