Norske mellomalderballadar
Bakgrunnen for denne visa er eit dansk krigstog mot Ditmarsken leidd av kong Fredrik II av Danmark og Noreg i 1559. I ei oppskrift berre 50 år seinare har det dukka opp ei jente som hjelper kongen. Denne jenta har nok kome inn i visa frå ei eldre segn om kong Hans.
I Noreg har vi to oppskrifter av visa, i 1891 skreiv Moltke Moe opp ti strofer etter Hæge Bjønnemyr, Mo i Telemark. Ei anonym oppskrift på heile 36 strofer (NB Ms.fol. 1801 D:6, sjå oppskrift A) skal vere etter Anne Olsdotter Goli. Handskrifta liknar på den unge Landstad.
I Danmark har visa vore populær og sunge i mange variantar heilt opp mot 1900. I Sverige finst det også ei oppskrift frå tidleg på 1800-talet, ho ligg ganske tett opp mot dei danske variantane. Men i Noreg har visa vore dikta om til ei slags skjemtevise.
Ei oppskrift frå Sorø 1844 (DgF X s. 434) kan vere representativ for den munnlege tradisjonen i Danmark: Kong Fredrik dreg til Ditmarsken forkledd som ein kjøpmann. Herrane i Ditmarsken gjer eit gjestebod for han, men når dei ser knivane med namnet hans, rådslår dei om korleis dei skal forråde han. Ei lita jente høyrer på kva dei seier, og ho fortel kva ho har høyrt. No spør han henne om ho veit korleis han skal kome seg ut. Ho foreslår at han skal binde kleda sine på hestebeina. Men når han kjem til stranda, seier ferjemannen at han ikkje tør settje han over. Då dreg han sabelen og drep ferjemannen. Han ror sjølv og vinkar med hatten til herrane som står att på stranda. Jenta som hjelpte han fekk eit grevskap av hans eige land.
Munnleg tradisjon
I en artikkel om den norske varianten etter Anne Goli har W. Edson Richmond, professor i folklore ved Indiana University Bloomington, sett på korleis songarane i Telemark hadde forandra teksten (DgF X s. 456). Dei hadde ikkje forsøkt å rekonstruere visa, men heller gjeve henne ei heilt ny meining. Her skal kongen stå fadder for borgermesterkonas born, og først når kua lærer kalven å spinne, skal Fredrik vinne Ditmarsken.
Forskarar som Knut Liestøl og Axel Olrik meinte at balladane måtte ha vore dikta av ein poet i mellomalderen, men i den munnlege tradisjonen hadde mønsteret løyst seg opp og til slutt enda som fragment. Men på 1960-talet byrja forskarane å sjå meir positivt på tradisjonsprosessen. I denne prosessen fins det ei spenning mellom det overleverte mønsteret og fornøyinga som viser seg i variasjonane. Variantane kan kome av feilminne eller minneforskyving, men er også ofte utløyst av skapande trong. Det er songaren som varierer, men det er miljøet som øver seleksjon ved å vrake eller godkjenne variantar. Ingen syng fragmenter for å bevare gamle tekster. Det betyr at den munnlege tradisjonen har eit kollektivt element. Visa kan ha ein arkepoet, men resultatet av tradisjonsprosessen er forma av ei rekkje meddiktarar.
Utsyn 195
DgF 175
SMB 196
TSB D 436: Fredrik den andre i Ditmarsken
Oppskrift: Udatert av Magnus Brostrup Landstad etter Anne Olsdotter Golid, Seljord, Telemark.
Orig. ms.: NB Ms.fol. 1801 D:6, 4–6.
Oppgjeven tittel: Kong Frederik den 2den i Ditmarsken.
*
1. Kong Frederik han sidder paa Koldingshuus
han holder med sine Svende saa godt et Ruus.
– De Ditmarske Herrer have deres Liv forloret. –
2. Kong Frederik lader sig Klæder skjære
han vilde synes en Kjøbmand at være
3. Kong Frederik han rider til Ditmarsken ind
med høie Helte og Rosens Kind.
4. Kong Frederik han var ikke pengesjuk
han sældteSamlarkommentar: (solgte) derned baade Oxe og Ku.
5. Og der var han i Maaneder ni
baade Borge og Fæste besaae han i di
6. Borgmesterkona i barselseng laag
Kong Frederik han skulde Fadder staa
7. De Andre offred saa meget Guld
Kong Frederik han offtede Skaalene fuld
8. Aa Futen og Borgmesteren undrer paa,
hvad mon det er for en Kjøbmand, som offrer saa
9. Futen og Borgmesteren ginge paa Raad
hureleledesFeil for: hureledesSamlarkommentar i høgremargen: hossi de skulle Livet af Kongen faae.
10. Er det Kong Frederek af Dannemark
da vil vi hannem forraade i Nat
11. De vidste ikke andet, end de vare ene To,
just stod Borgemester Dottren og lydde derpaa.
12. Den Jomfru hun axler sin Kaabe blaa,
saa gaar hun til det Bur, hvor Kong Frederik laa.
13. Hun klapped paa Døren med Fingrene smaa:
Stat op Kong Frederik, skrel Laagen ifraa!
14. Jeg er ikke Kong Frederik af Dannemark,
men jeg er en Kjøbmand, som jeg har sagt.
15. «Paa bordet laa atte dine Knivar smaa
Kong Fredereks Navn stod skrevet derpaa.
16. Og hør I Kong Frederik af Dannemark
Tag Eder vel vare i denne Nat.
17. Du stander en Jomfru saa smal som Lillievand
Du sige mig Raad det bedste du kan.
18. ÆgJeg stander en Jomfru saa smal som Lillievand
men jeg kan ikke raade nogen kongelig Mand.
19. Jeg skal sige dig Raad det bedste jeg kan:
Du skoer nu din Hest og snur Hakerne fram!
20. Hakerne fram og Grævet at
saa ri’ du saa fri gjennem Didemark
21. Aa min skjønne Jomfru du er mig saa huld
du skifter med mig udi Vox og i Guld
22. Saa snart blev’ de Voxlius paa Stedet frembragt
saa snart var de Sko under Gangeren lagt
23. Kong Frederik han havde en Ganger saa spak
han satte den skjøn Jomfru paa hans Bak.
24. «Hør Du Færgemand, og vær nu snar,
du sætter mig over med en Fart!»
25. «Og jeg skal give dig de Dalere ti
vil du føre mig over frisk og fri.»
26. «Slet ikke jeg tør og slet ikke jeg maa
Futen og Borgmesteren forbød mig det igaar
27. Saavist du tør og saavist du maa
Borgmester-Datteren staaer og hører derpaa.
28. Og Kongen gav hannem de Dalere ti
saa førte han dem over frisk og fri.
29. «Hvad vil du nu heller være Færgemand
heller du vil døe for Kong Frederiks Haand?
30. Heller vil jeg døe for Kong Frederiks Haand,
end jeg vil nu være Færgemand.
31. Kong Frederik havde en sølvbunden Kniv
saa sætte han den i Færgemandens Liv.
32. De sendte efter hannem en kollede Ku
paa den havde de bundet baade Rok og StrySamlarkommentar: (Strie)
33. «Naar een Kollede Ko lærer Kalven at spinde
da skal Kong Frederik Didemark vinde.
34. Kong Frederik vinked ad dennem med Hat
han sagde de Didemarkske Herrer god Nat!
35. Kong Frederik han vinked ad dennem med Lyst:
«De maa fuld vente meg atte i Høst.»
36. De vented fra Sønden, han kom ifra Nora
men daa var de Didemarkske Herrer forlora
*
Strofene er ikkje nummererte i oppskrifta.
Under tittelen står det: (temmelig forskjellig fra de trykte Samlinger, men saaledes som den 80 aarige Anne Goli har hørt den synge i sin Ungdom af en gammel Pige).
TSB D 436: Fredrik den andre i Ditmarsken
Oppskrift: 1891 av Moltke Moe etter Hæge Vetlesdotter Bjønnemyr, Mo, Telemark.
Orig. ms.: NFS M. Moe 25, 292–293.
Oppgjeven tittel: Fredrik 2. i Ditmarsken
*
1. Kong Frēdrik fram ivi bóri sprangg,
dei syllbōde knivane ó slīró rann,
å dér sto på kong Frēdriks navn.
– Dei Dyttmarskens herrar dei hava sitt livi forlóra. –
2. «Kjære lille pige, vil du vera meg huld
å ville du skaffe meg lykt å ljus?»
3. «Kom følg med mig til min faders hus,
så skal du nok fange både lykt å ljus.»
4. «Kjære lille pige, vil du rå meg rå,
hòss eg kann då sleppe ótó Dyttmarsk ìår?»
5. «Du réngskór dine hestar, snur hakane fram,
så rìe du så fritt igjænom Dyttmarskens Land»
6. Han satte den lille pige for brede bór
å sjāv’e sette han seg for årin å ro.
7. Dei sende etter hāna ei kollutte kú
dei batt nå mæ hæna båt ròkk å strȳ.
8. «Når den kollutte kuiAlternativ lesemåte: kua hev dåno spunni dæ stry,
då skò kong Frēdrik vinne den by
9. Når den kollutte kua hev nå vòvi å spunni,
då skò kong Frēdrik Dyttmarsk vinne!»
10. Dei venta av sónna, men han kom av nōra,
men då bleiv alt deires forlóra.
*
Strofene er nummererte i oppskrifta.
Under overskrifta står det ein referanse til DgF («DgF. nr. 175.») og: (Hæge Bjønnemyr efter mor si)
Over første strofa står det: Dæ æ noko langt uti, detta, du:
Etter oppskrifta står det: (Jeg syntes i begyndelsen [og er endnu ikke sikker på om jeg har hørt feil] at hun sagde: DødsmarkAlternativ lesemåte: Døttmark isteden for Dyttmarsken)
TSB D 436: Fredrik den andre i Ditmarsken
Oppskrift: 1915 av Rikard Berge etter Margjit Halvorsdotter Tveiten, Grungedal i Vinje, Telemark.
Orig. ms.: TGM R. Berge CCLXIX, 101.
Ingen oppgjeven tittel.
*
1. Ringsko dìn hest aa snu hakane fram,
sò rie du sò fritt gjenom Ditmarskens land.
– Dei Dìtmarskens herrar dei hava deires lív fòrlora. –
2. Dei venta meg sonna, men eg kom nora
aa daa va’ adde deires skansar forlòra
– Herr Iver han bryt’e dei sterke bylgjur fi Jutlann. –
*
Strofene står rett etter kvarandre i oppskrifta, men er skrivne opp som oppskrifter av to ulike viser, med ulike omkved. Etter første strofa skriv Berge «(Tone)», og etter den andre skriv han: «(Ditmarsk-vise ogso? J Syv).».
Boken er utgitt av Nasjonalbiblioteket
Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi. Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.
Riddarballadane er den avgjort største av alle dei seks balladegruppene. Her finn vi viser med mange og sprikande emne. Samla sett gjev riddarballadane likevel ei tilsynelatande realistisk skildring av livet i adelsmiljø, men så å seie alltid med vekt på dramatiske hendingar som forføring, sjalusi, brurerov, valdtekt, utruskap og drap.
Erotisk kjærleik og alle komplikasjonar som kan følgje med den, som standsskilnad og foreldreautoritet, står nesten alltid i sentrum. Ikkje minst kretsar riddarballadane om døden, den uventa og nådelause døden, som verken den unge brura eller brudgomen slepp unna. Motsetninga – og samanhengen – mellom kjærleik og død har appellert til mange, og er truleg ein hovudgrunn til at det vart dikta så mange riddarballadar.
På grunn av storleiken er gruppa delt i to i denne utgåva. Dette bandet inneheld balladetypane frå TSB D 283 til og med TSB D 436.
Fyll ut e-posten din under så vi kan varsle deg når nye verk publiseres.