Innleiing

Ei ung jente klagar over den vonde lagnaden sin. Far og mor er døde, dei som skulle syte for klede og mat for henne. Betre gjekk det ikkje då ho vart glad i ein ung mann, for han sveik henne. No står ho aleine og gløymd att. Ho jamfører seg med fiskaren som mister fisken, fordi taumen ryk av, og med den tåpelege mannen som byggjer hus på isen, og mister det når isen smeltar. Vidare liknar jenta seg med eit einebærtre på ville heia, og med eit lindebærtre i dalen, som ingen høyrer og ingen ser.

Det finst få oppskrifter av denne balladen, og berre eit par av dei er etter måten fullstendige. Sophus Bugge skreiv opp ein av variantane i 1857 etter Torbjørg Haugen frå Skafså i Mo. Dei sju første strofene av denne varianten er trykte i Danmarks gamle Folkeviser (DgF IX, 89).

Siste halvdelen av Torbjørgs versjon er trykt som variant til ein annan ballade i DgF (VII, 412–413). Her byrjar ein dialog mellom ei jomfru og ein mann, og desse strofene høyrer til balladen «Ynskjande møy» (TSB D 91). Rammeforteljingane i dei to balladane er forskjellige i danske og svenske oppskrifter, men i den norske tradisjonen er dei mest utviska – her handlar begge om ei jomfru som lengtar etter ein mann ho ikkje kan få. Difor var det naturleg for Torbjørg Haugen at strofene høyrde til same visa. Margrete Brauti, også frå Skafså, kunne eit par strofer av dialogen frå «Ynskjande møy», men omkvedet hennar høyrer til «Klagande møy». Det ser altså ut til at «Klagande møy» og «Ynskjande møy» har vore støypte saman i delar av tradisjonen. Likevel er strofer, tema og rim i dialogen ulikt utforma i dei to balladane, berre eitt motiv er felles: at møya ønskjer ho var eit eple i ein apal.

Jorunn Bjønnemyr frå Mo song ein kort versjon utan strofer frå «Ynskjande møy». Her endar det godt, for den unge sveinen står og lyder på jomfrua:

um han ha’ de hjarta’i harar hell stål,
so laut en den jomfrúva hava
(Oppskrift A, strofe 5)

Ei strofe av visa har vore spesielt populær i Telemark og har levd sitt eige liv, nærast som eit frødestev med omkvede:

Eg lignar deg inat den daarlege mann
som bygger sitt hus uppaa isen,
naar isen gaar opp flyter huse i vann
av skaen saa bliver man visen
– Naar linda bær lauv aa lauve fell a’
aa jora bær evig grøne skogar. –
(Rikard Berge etter Aslaug Roe, TGM R. Berge CCCLXXXIII, 37)

Adjektivendinga i «visen» er vanleg i det svensknorske blandingsspråket vi møter i nokre balladeoppskrifter. Medan dei lengre oppskriftene har eit omkvede som ligg tett opp til dei danske, har fleire oppskrifter av denne eine strofa eit litt anna omkvede, og det ligg tett opp til det svenske:

För Linden hon bär löf, och löfwen faller af,
Och jorden hon bär alla gröna skogar.
(SMB 169 D)

På dansk og svensk har dei eldste oppskriftene eit anti-katolsk kloster-motiv som kanskje har kome til i tida kring reformasjonen. Den unge jenta bestemmer seg for å gå i kloster, men der møter ho berre hunger, torste og vakenetter og ønskjer at klosteret kunne brenne ned. I nokre svenske oppskrifter er klostermotivet borte, og i staden hamnar jomfrua i fangehuset. I fragmenter oppskrivne av Rikard Berge er strofer frå «Klagande møy» sette inn i ein annan kontekst, i ei vise om ein falskmyntar som, til liks med jomfrua i svenske oppskrifter, «kom på straff»:

Aa som eg frem ti de aresthuse kaam,
der møtte meg ein mann mæ tri nyklar
Han læste upp ei dynn aa ba meg stige inn,
i dette arresthusi ska du sita.
(TGM R. Berge CCXLIX, 55)

Denne strofa finst også i svenske oppskrifter av «Klagande møy»:

Och när jag kom till Upsala Stad
Där mötte mig en man med tre nycklar,
Han läste upp dörren och bad mig stiga in,
I detta fångahus skall du sitta.
(SMB 169 Fa, strofe 2)

Berge spør seg om den nye falskmyntar-konteksten kan vere ei vidareutvikling av «Klagande møy» (TGM R. Berge, katalog 68, s. 27), og det kan ha noko for seg.

Den amerikanske folkloristen W. Edson Richmond trykte og kommenterte nokre av variantane saman med oppskrifter av «Ynskjande møy» (Richmond 1957: 153–169). Han behandla alle dei norske oppskriftene, i alle versjonar, som variantar av éin ballade; men variantane er forskjellige i rim, innhald og omkvede, også på norsk – sjølv om tematikken er mykje den same.

Utsyn 170
DgF 513
SMB 169

Oppskrift A

TSB D 376: Klagande møy

Oppskrift: 1857 av Sophus Bugge etter Torbjørg Gjermundsdotter Haugen, Skafså, Mo, Telemark.

Orig. ms.: NFS S. Bugge k, 55–59 (kladd)

Ingen oppgjeven tittel.

*

1. Jeg var mig så lidet et Barn,
jeg stod i min favreste Møde,
min Fader og Moder de dødde mig fra,
som mig skulde klæde og føde.
– Det blikner og det falmer
Lindeløvet over alle grøne Skógar. –Samlarkommentar: (Jfr. Afz. 3, s. III)

2. Jeg tjente mig udi en greivens går,
alt både for Hæder og Ære
jeg lagde min Hu til en fager Ungersvend,
jeg tenkte det skulde så være.

3. Jeg lagde [min Hu til en fager Ungersvend,]
[jeg tenkte det skulde så] være.
så ilde han mig gjorde, så ilde han mig sveik,
de gjore han af si Usnilles Ære.

4. Jeg ligner mig ved den fattig Fiskarmand
som fiskar der úte me Strande,
når Fisken bider i og Tómmen springer af
da stander man med Stangen i Hænder.

5. Jeg ligner mig ved den uvisse Mand,
som bygger sit Hus uppå Isen,
når Isen smelter sónder og Huset falder ned
af Skaden så bliver man viser.

6. [Jeg ligner mig ved] det Enebærtre,Samlarkommentar: (Arv. III, s. 14, v. 7.)
som stander på vildan Hede,
slet ingjen meg høyrer, slet ingjen meg ser,
men der blæse Vinden den bredeEtter ordet står: (sic!). Alternativ lesemåte i reinskrifta: vrede

7. [Jeg ligner mig ved] et Lindebærtre,
som stander så dybt udi Dalen,
slett ingjen[meg høyrer, slet ingjen meg ser,]
slett ingen så vil mig husvale.

8. Krist give jeg var i en Lind så fin,
den finast på Jorden kunde stande,
og du var uti et Bunte Strå
ved Lindens Side at stande,

9. Det var ikke godt være i et Bunte Strå,
og stande ved Lindens Side
når den kalle Vinteren stunder uppå,
da falder det bunte Strå til Jorde.

10. Krist give jeg var i et Vatn så fint,
det finast mellem Bjerget kund’ rinde,
og du var udi en Fiskarbåt,
å liggje uppå mine Grunde.

11. De [var ikke godt være i] en Fiskarbåd,
å [ligge uppå] dine Grunde,
når den k[alle] V[inter] st[under] uppå,
da fryser den Båden tilbunde.

12. [Krist give jeg var] en Apall så fin
[den finast] på Jorden [kund’] stande,
[og du var udi] eitt Epli så boldt,
ut i mine Greininne hange.

13. [Det var ikke godt være] eitt Epli så boldt
å hange uti dine Greinir,
der kommer så mangen Hyrdingje frem,
Som Slager det Epli til Jorde.

14. [Krist give jeg var] en Riddar så fin
[den finast] på Jorden [kund’] gange
[og du var] udi et Svær udaf Guld,
ved Ridderens Side at hange.

15. [Det var ikke godt være et] Svær utaf Guld,
og hænge ved Ridderens Side,
der kommer så mangen drukken Mand fram,
Som drager det Sværd ud med Vrede.

16. Stik så dine Fingar millom Borkjen å Tre
å kjenn så hvor sårt det mon klemme,
for den, som har sig en kjære gode ven
den ganger så seint udaf glemme.

17. Den Ridder for aust, skjøn Jomfrú for vest
alt neder til verdens Ende,
den Ridder spurde ei, hvor den Jomfrú farer hen,
den Jomfrú han Boi aldri sender.

*

Strofene er ikkje nummererte i manuskriptet.

Reinskrift: NFS S. Bugge IV, 42–44.

Oppskrift B

TSB D 376: Klagande møy

Oppskrift: 1863? av Sophus Bugge etter Jorunn [Knutsdotter] Bjønnemyr, Mo, Telemark.

Orig. ms.: NFS S. Bugge p, 11–12a (kladd)

Ingen oppgjeven tittel.

*

1. Stolts Margjit hun haverAlternativ lesemåte: havde sig èn króne útav gull
den lýser over alle grøne skógar,
å kvor den dagjen hó byster sitt hår
stór sorig bere hó í sin hugna
– De bligner å de falmer å løvet falder ne
over alle grøne skóvar. –

2. Kunde jeg lignes ved den lille fiskar
som fiskar seg uppte mæ strande,
fiskjen bít í og tømmen gik av
fiskaren stó atte mæ stångjeAlternativ lesemåte: stangji.

3. Kunde j[eg] l[ignes] v[ed] den dårlige mann
som bygger sitt hús uppå ísi
ísen sjunker bórt å husi sokk ne
å fókkji de var der útí,

4. Å legg dine hendar middjom bork’e å tré
å kjenn so hoss sårt de món klemba,
den som heve segAlternativ lesemåte: haver sig ein fulltrujen ven
han gjenge so seint útav glemmaAlternativ lesemåte: gløymeI reinskrifta står det over «glemma»: [fyrst «gløyme»].

5. De va då den favre ungersvend
han lýdde påAlternativ lesemåte: uppå jomfrú^vens tale
um han ha de hjarta’i harar hell stål,
so laut enAlternativ lesemåte: han den jomfrúva hava

*

Strofene er unummererte i manuskriptet.

Reinskrift: NFS S. Bugge V, 279.

Om Riddarballadar 2

Riddarballadane er den avgjort største av alle dei seks balladegruppene. Her finn vi viser med mange og sprikande emne. Samla sett gjev riddarballadane likevel ei tilsynelatande realistisk skildring av livet i adelsmiljø, men så å seie alltid med vekt på dramatiske hendingar som forføring, sjalusi, brurerov, valdtekt, utruskap og drap.

Del boken

Tips dine venner om denne boken!

Del på X
Del på Facebook