Norske mellomalderballadar
Unge Engelbrett frir til Sylveliti Jonsdotter men blir avvist av bror hennar, Syllfaren Jonsson. Då røvar unge Engelbrett Sylveliti og gjer henne med barn. Broren kjem med mange menn for å hemne seg, og kjærasteparet veit inga anna råd enn å søkje tilflukt i Mariakyrkja. Det viser seg likevel at kyrkja ikkje er nokon trygg stad, for broren kjøper kyrkja for mange tønner gull og set eld på henne. Unge Engelbrett brenn inne, men Sylveliti blir berga ut. Kort tid etter føder ho ein son, som blir kalla opp etter far sin. Når sonen veks til, tek han hemn og kløyver Syllfaren Jonsson i to delar med sverdet sitt.
Det finst i underkant av ti tekstoppskrifter av denne balladen, alle frå Mo i Telemark. Den fyldigaste skreiv Sophus Bugge opp i 1856 på den første reisa si til Telemark, etter Hæge Olsdotter Årmote (1787–1860). Hæge Olsdotter er ein av dei store norske balladesongarane, ikkje berre fordi ho kunne så mange mellomalderballadar, heile førti stykke, men fordi ho brukte eit så alderdomleg språk. Dermed får vi gjennom visene hennar eit innblikk i korleis balladetradisjonen var i tidlegare generasjonar. Hæge hadde lært visene sine av faren.
Bugge tok med fleire av Hæges viser i Gamle norske Folkeviser, deriblant «Unge Engelbrett». Denne skreiv han også opp etter Mikkjel Olsson Urbø, bror til Hæge (1780–1860), og ikkje utruleg etter ein annan bror, Olav Olsson Profetli (1783–1863) (Bugge [1858] 1971: 110–115. Jonsson & Solberg 2011: 467–471). I 1861 skreiv Lindeman opp ein melodi til «Unge Engelbrett» etter Anne Hermodsdotter Haugen (1814–1874) (Ressem [utg.] 2014: 239).
Ludvig Mathias Lindeman skreiv opp ein melodi og første vers etter Anne Hermodsdatter Haugen i Mo i Telemark i 1861.
«Unge Engelbrett» er også oppskriven i Danmark og Sverige. Det finst mange danske variantar, både frå renessansen og nyare tid. Ei form vart trykt i Tragica (1657). Både denne teksten og andre er svært lange, noko som tyder på skriftleg utbrodering og tildikting. I dei danske variantane brenner unge Engelbrett morbroren inne, som hemn:
Tager vi baade Sølff oc Guld,
Lader det tilsammen løbe;
Saa brender vi aff denne Steenstue,
Vi formaar den nock at kiøbe
(DgF V, andre halvbind: 106–110).
Ei stor gruppe riddarballadar handlar om blodhemn. Hemnmotivet er dessutan utbreidd i balladediktinga elles, det fortel mykje om verdisyn og haldningar i det gamle samfunnet.
Utsyn 147
DgF 297
SMB 161
TSB D 352: Unge Engelbrett
Oppskrift: 1856 av Sophus Bugge etter Hæge Olsdotter Årmote, Mo, Telemark.
Orig. ms.: NFS S. Bugge l, 103–105 (kladd)
Ingen oppgjeven tittelTittel i reinskrifta: Sillfaren Jónsson, unge Ingelbret å Sylveliti Jónsdotter. I.
*
Unge Ingelbret fridde til Sylveliti Jonsd[otte]r hun havde en Broder Sillfaren Jónsson, han vilde ikke, at hun skulde tage ham.Under innleiinga til visa står det: «(Begyndelsen mangler)».
1. De va unge Ingelbret
la si hånd på Sylvelitis bryst,
veit du ‘kon noko góe rå,
hell noko goe trøst.
– Monar inkji dagann’ uppunde lio. –
2. Eg veit kon ingjo goe rå,
som okkon båe kan tjene,
foruten vi løber ti Mariakyrkje
ti henar tor ingjen brenne.
Strofe 8 står på plassen til strofe 3, men det er markert med hakar korleis stroferekkjefølgjen skal vere.
3. De va han Sillfaren Jónsson
han gjekk seg på kyrkjegar,
der møter honom en gamalle mann,
han studde seg på sin stav.
4. Å høyrer du de du gamle manne,
hot eg no seje deg,
æ Mariakyrkje me pening bitalt,
du dyler dæ inkji fyr meg.
5. Sex tunner av de kvite sylv,
de gav min fader fyr henar,
men åtte tunnur av de røde gull,
fyr mindr fær du ‘a kji brenne.
6. Så tok han de røde gull
å let dei skålinne laupe,
æ Mariakyrkje mæ pening bitalt
i dag sku’ eg henar kaupe.
7. Å så t[ok] h[an] d[e] r[øde] g[ull]
å let dei skålinne renne,
æ M[ariakyrkje] m[æ] p[ening] b[italt]
idag sku eg hena brenne.
Strofe 8 står på plassen til strofe 3, men det er markert med hakar korleis stroferekkjefølgjen skal vere.
8. Så sette han (Broderen) elle i kvor den kró
så logjen leika ifrå,
å de va’ Sillfaren Jónsson
sohan gjekk en på kyrkjegår.
9. Å de va unge Ingelbret
han skrek over al sin harm
de take henna ut, Sylvelití Jónsdotter
ti ho æ bundi mæ barn.
10. Så skoto dei på dynni,
alt både mæ glavin å spjút,
så tok dei a Sylvelíti Jónsdotter
igjenom vindauga ut.
11. På den eine le’i så æ eg svi’i,
å på den are brend,
men hevner eg inkji skaen min
så sku eg vera skjemd’e.
12. Å de va inkji ette
hot i dei månar tvo
fyrr hell at ho Sylveliti Jónsdotter
fødde så liten ein son.
13. Så let ho te kyrkje bera
sæle sonen sin,
hu kadda ‘en unge Ingelbret
ette kjære faderen sin.
14. Å mei voks unge I[ngelbret]
i dei månar tvo,
hell hine små born,
dei voks i åtte år.
15. Å de va unge I[ngelbret]
han gjekk seg på grøne voll
der møter han Sillfaren Jónsson
sin modebroder bold.
Så hilsed han på ham spurde om han vidste om Faderen Sillfaren bød ham meget for at spare Livet hans. mindet ham på at han ei vilde høre da man bad ham spare hans Fader og Moder.
16. De va unge I[ngelbret]
han let sitt sværi brå,
så hog vóg en Sillfaren Jónsson,
han falt i lýtinne tvo.
*
Reinskrift: NFS S. Bugge I, 113–115
Trykt i Sophus Bugges Gamle norske Folkeviser, [1858] 1971, s. 111–113.
TSB D 352: Unge Engelbrett
Oppskrift: 1856 av Sophus Bugge etter Anne Hermodsdotter Haugen, Mo, Telemark.
Orig. ms.: NFS S. Bugge I, 144–145.
Oppgjeven tittel: Tillæg til Syllfaren Jónsson. II.
*
Efter V. 15, følgende:
«Å høyrer du ungan Ingelbret,
hot eg no segje deg:
eitt eple útav de røde gull,
de vi’ eg no gjeva deg».
«Eitt eple útav de røde gull
passar eg líti på;
du brende min fader i Mariakyrkje,
du gav en der ingjo nå’.
Så V.16 – Så som V.17:
Å de va’ ungan Ingelbret,
han kom seg ríand í går,
å de va’ no då hass kjære mór,
ho úte fyr honom står.
18. «Å høyr du ungan Ingelbret,
hot eg segje deg:
å kví så æ’ så bleike dí kinn,
kví æ’ en blóutt din skjoll?»
19. «Å difyr æ’ ho så bleike mí kinn,
difyr æ ‘en blóutt min skjoll,
eg vóg en Syllfaren Jónsson,
min móersbróder så bold».
20. Å de va’ no Sylvelíti Jónsdotter,
hena rann tårir på kinnEtter lina står det: [Hæge: så líti hó at dæ ló]
«fyrre ha’ eg ‘kje hot ei sorg,
men no hev eg fengi tvo.»
21. Å de va’ ungan Ingelbret,
han snúdde seg hastig umkring:
«å hjelpe meg gud av himmelen,
d’æ underlegt kvinnemanns-sinn.»Over «kvinnemanns-» i siste strofe står det: (Hæge) Kvende-
*
Tillegg til oppskrift A.
Under tittelen står det: (meddelte af Anne Hermodsdatter i Mo, som havde lært Visen af Hæge Årmótis Slægtninger.)
TSB D 352: Unge Engelbrett
Oppskrift: 1856 av Sophus Bugge etter Mikkjel Olsson Urbø, Mo, Telemark.
Orig. ms.: NFS S. Bugge I, 159 (kladd)
Oppgjeven tittel: Begyndelsen af Visen om Syllfaren Jónsson. III.
*
1. De va’ ungan Ingelbret,
rei seg uppunde ø
fester han Sylvelíti Jónsdotter,
ho va’ så vén ei mø.
2. Så spøre’n ti både fader å moder
å så hennes syskini tvo,
fyrutta Syllfaren Jónsson,
han spør ‘en inkje um rå.
3. De va’ ungan Ingelbret,
ti Mariakyrkje han renner,
å de va’ Syllfaren Jónsson
han plinne ette han sender.
*
Under tittelen står det: (meddelt af Hæge Årmotis Broder Mikkjel).
TSB D 352: Unge Engelbrett
Oppskrift: 1863 av Sophus Bugge etter Jorunn Knutsdotter Bjønnemyr, Mo, Telemark.
Orig. ms.: NFS S. Bugge d, 256 (kladd)
Ingen oppgjeven tittelTittel i reinskrifta: Unge Ingelbrett.
*
1. De va’en Syllfaren Jónssón
han kom seg på kyrkjegår,
der møter han so gamal ein mann,
som studde seg på sin stav.
– Mónar inn dagann uppunde lio –
2. De va’ då Syllfaren Jónssón
han lete si skålir laupe
æ’ Maria kyrkje mæ pening bitalt
ídag vi’ eg hæna kaupe.
3. De va [då Syllfaren Jónssón]
[han lete si skålir] renne,
[æ’ Maria kyrkje mæ pening bitalt]
[ídag vi’ eg hæna] brenne.
4. Syv tønder av det hvide sylv
det gav min fader for hende
8 tønder av det røde gull
ringare må hó kje brenne.
*
Reinskrift: NFS S. Bugge VI, 160
Boken er utgitt av Nasjonalbiblioteket
Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi. Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.
Riddarballadane er den avgjort største av alle dei seks balladegruppene. Her finn vi viser med mange og sprikande emne. Samla sett gjev riddarballadane likevel ei tilsynelatande realistisk skildring av livet i adelsmiljø, men så å seie alltid med vekt på dramatiske hendingar som forføring, sjalusi, brurerov, valdtekt, utruskap og drap.
Erotisk kjærleik og alle komplikasjonar som kan følgje med den, som standsskilnad og foreldreautoritet, står nesten alltid i sentrum. Ikkje minst kretsar riddarballadane om døden, den uventa og nådelause døden, som verken den unge brura eller brudgomen slepp unna. Motsetninga – og samanhengen – mellom kjærleik og død har appellert til mange, og er truleg ein hovudgrunn til at det vart dikta så mange riddarballadar.
På grunn av storleiken er gruppa delt i to i denne utgåva. Dette bandet inneheld balladetypane frå TSB D 283 til og med TSB D 436.
Fyll ut e-posten din under så vi kan varsle deg når nye verk publiseres.