Norske mellomalderballadar
Kjempa Grimborg frir til ei farleg kongsdotter. Utanfor slottet hennar er det eit gjerde av jarn, og utanfor gjerdet renn det ei elv av blod. Grimborg bryt seg inn til henne og ber henne om å dra sko og sokkar av han. Det vil ho ikkje, og dermed legg han seg i senga hennar med skoa på. Kongen får vite at Grimborg ligg med dotter hans og sender ut alle kjempene sine, men Grimborg vinn over dei alle. Han får kongsdottera.
Denne visa er kjend i svenske skillingstrykk frå 1700-talet, og folkeviseforskaren Bengt Jonsson meinte at ho ikkje var stort eldre enn det. Visa er sett saman som eit konglomerat av element frå ei rekkje liknande kjempeviser, som til dømes «Storebror og Lillebror», «Knut Liten» og «Dalebu Jonsson». Visa er berre kjend i Sverige og i Noreg.
I 1860 vart passtvangen mellom Noreg og Sverige oppheva, og mange svenskar kom over grensa for å søkje arbeid. Samstundes auka etterspurnaden av visetrykk, og ei mengd skillingsviser vart importerte frå Danmark og Sverige. I mange miljø, som til dømes rallarmiljøet, gav det status å syngje viser på svensk. Dei «reisande» flytta gjerne fram og tilbake over grensa, og dei både snakka og song på eit svensk-norsk mål.
Mange av tekstoppskriftene til denne visa har innslag av svensk språk. I ein tekst som Torleiv Hannaas skreiv opp etter Torstein Skau, ein «reisande» frå Sunnhordland, er språket eit slags merkeleg kvasi-svensk. Fleire av dei andre tekstoppskriftene, til dømes etter Ole Gunnersen frå Nord-Odal i Hedmark og Anne Sisjord og Kari Gunvorskås/Skogen frå Bø i Telemark, har svenske innslag. Kari Skogen meinte at visa kom til Bø 15–20 år føre 1878, med ein mann som hadde vore «østover».
Det finst òg danskspråklege variantar; den einaste fullstendige av desse vart oppskriven av Peter Chr. Asbjørnsen etter ein ukjend songar frå Sørum i Akershus.
Fleire samlarar har skrive opp melodiar til visa. Desse variantane er skrivne opp etter songarar frå Hedmark og Telemark.
Utsyn 114
SMB 77
FSF 27 I og II
TSB D 61B: Kjempa Grimborg
Oppskrift: Udatert av Peter Chr. Asbjørnsen etter ukjend songar, Sørum, Akershus.
Orig. ms.: NFS J. Moe 11, 2–4
Oppgjeven tittel: Kæmpen Grønberg / En Kjæmpevise
*
1. Der stander to kjæmper paa Nordenfjeld;
de lovede hverandre saa god en Joleqveld
– For hvem skal føres vores Runer Ja saavel med den Ære –
2. Og jeg skal sige dig saa veen en Mø
Men reiser du did det bliver din Død
3. Og Grønberg han sadlet sin Gangar graa
Saa rider han sig til Kongens Gaard
4. Og Grønberg han klapped paa Døren med Fingerender smaa
Og kjære, du skjøn Jomfru, skyd Laasen ifraa.
5. Og ingen som haver jeg Stevne sat.
Og ingen saa slipper jeg ind om Nat
6. Og Grønberg havde Fingrene myge og smaa
Han skaut naa den Laasen saa let ifraa
7. Og Grønberg satt sig ned paa forgylen Staal
Og kjære skjøn Jomfru træk af mine Strømpar og Sko.
8. Og inte trækker jeg af dig hverken Strømper eller Sko
Fordi jeg er Kongens Datter saa go
9. Og Grønberg han vredes over disse ‹haarde› Ord
Han sprang op i Sengen med Strømper og med Sko
10. Og strax gik der Bud til Kongen ind
Og Grønberg han sover hos Datteren din
11. Og Kongen sendte Bud over hele sin Gaatt
Og kjære min Haa(v)mænd I klæde Eder i Naatt
12. Og kjære mine Haavmænd, I klæde Eder ei falskt
I veed jo at Grønborg han er en ‹Vovehals›
13. Og Grønberg han ud gjennem Vinduet saa
Ja ude er det mange men inde er det faa
14. Og Grønbergkjære mine Haavmænd I tøve en liden Stund
Imedens jeg faaer rustet mit me andenlund
15. Og Grønberg han trækte paa sig Silke skjorte
Derudenpaa trækte han Kobber og BlyeOver lina står det: ny
16. Og Grønberg han trækte paa sig Silke kappe blaa
Og derudenpaa trækte han Jern og Staal
17. Og Grønberg han ut gjennem Døren sprang
Han gjorde vel en Vei der før var trang
18. Og nogle han spændte og nogle han hug
Og nogle han under sine Fødder tro.
19. Og Grønberg han trampet og klampet i en Ring
Og 18000, Kjæmper slog han ned i en Sving.
20. Hvor er de 18000 Kjæmper, jeg sendte dig igaar
De ere alle døde og nedslagne som Faar.
21. Ja nogle ligge døde og nogle ligge saar
Ja Nogle have faaet sin Jolekost iaar.
22. Og nu ser du nødig vel 12 Tønder Salt
Om du skal faa saltet dit Galt kjødet alt.
23. Og Grønberg han trækte ud sit guldbeslaane Sverd
Ja vistnok er du Konge, men dette er du værd.
24. Og kjære du Grønberg du stikke ind ditt Sverd
Ja du skal faa min Datter, jo hende er du værd
25. Og kjære du Grønberg du stille dig i Ro
Du skalAlternativ lesemåte: skaal faae hendes MødomAlternativ lesemåte: Møedom, ja om hun havde to.
*
Strofene er nummererte av samlaren. Han har bytta om på rekkjefølgjen på de tre siste strofene, strofe 24 og 25 står to gangar.
Nederst på s. 3 står: Ole Gulbrandsen Borke.
Under oppskrifta står det: Se den tilsvarende svenske Vise Kæmpen Grimborg i Svenske Folk Visor udg af Geijer og Afzelius I. p 16.
TSB D 61B: Kjempa Grimborg
Oppskrift: 1878 av ukjend samlarHalvor Skogen? etter Kari Olsdotter Gunvorskås/Skogen, Bø, Telemark.
Orig. ms.: NFS M. Moe 70, ark 16a (4 ark)
Oppgjeven tittel: Grimborgs Vise
*
1. To Herrer rider en Aftenstund
alt udi Havens herliga Lund
De voro Stallbrøar men aller ræddan
I Jern og Staal dei bestandig klæddan
Strofa er skriven inn etter strofe 5, men tekst i margen («2den V.») og pil viser kor strofa skal inn.
2. Grimborg saa hedte den ene af dem
Han greb i Hornet med Fingren fem
Han sagde jeg vilde alt for den Flikkan
Det fyldte Horn til Botten drikkan
3. Stalbroder talte til Stallbroder saa
Om du paa Friores Veg vill gaa
En Mø jeg kjender saa skjøn blandt allan
Fast hennar aaat vinde lod let seg fallan
4. Saa kom og visa meg Vægen dit!
Jeg længtes altid til Barneleg
Skreg Grimborg og sagde jo dei ska hava
Den Gangaren hvida som bedst kan trava
5. Saa kom og visa meg Vegen blaa
Til detta Konunga-Hus og Slot
Jeg som smaa Junkerar jeg staar og rusar
Kjærlægheds-Øraren meg berusar
6. De Herrar rider en Aften-Kveldl
Alt udi Hovene herliga Telt
Der saaes en Bok utaf Blodom flødan
Fast ei (ikke) af Vatten men Blódet rødan
7. Staketen vorr af idel jern
Mot Grimborgs Kræfter det hoge Værn
Han for mod Gildret og omkuld stødtan
Men ingen Vogtare hannem mødtan
8. Til Jomfruens Dør kom han ensom daa
Med Jernskoed Hanskar han klappad paa
Stat op min Skjønna {S}skrei ifraa Reglan
Hellers paa Døren jeg brækker Speglan
9. Paa Dørem lagde han sin Skulder bred
Saa Laas og Reglar dei follo ned
Den gjærve Friaren sig indtrængte
Men Døren etter behændig stængte
10. Paa en forgjyllande Stol satte han seg daa
Stat op min Skjønna saa skal du faa
I maatte nu Eder det lader behaga
Aa mine Jernstøvlar ut af meg draga
11. Er du den Friaren gjev og kjæk
Som med en Prindsesse vil drive Gjæk
Nei Eders Jernstøvlar aftrækka tænker
Nei Eders Næsvished formykjy krænkjer
12. Aa Grimborg vretes ved disse Ord
Steg op i Sengen med Stovlen paa
Og midt indunder han detta villa
Det garnad Teppe han rispar illa
13. Strax kom der Bud fra Konungen ind
At «Grimborg sover hos Dotteren din»
Og strax Budet ind for Konungen kommo
En Ridder hos Konungs-Dotteren sovaa
14. Og Kongen raabte over all sin Gaard
Stat op mine Hoffmænd klær Eder i Staal
Det kræver Blod men passar Tiden
For Grimborg lignar ein Bjørn i Striden
15. De stødte paa Dynna med Glavind og Spjut
Er Grimborg inne saa kom herut
Og Grimborg hørte de paa Døren klemta
Han sagde jeg kommer men Venta! Venta!
16. Og Grimborg stod udi Døren bred
Han hug omkring seg paa Kjæmpevis
De follo som Straa for hvert Hug han gjore
Og Ingen hsnnem mer bie torde
17. Aa Kjære min Grimborg du stiller dit Sværd
Tag Dá min Dotter bliv Landets VernAlternativ lesemåte Landet værd
Det er bedre at have Dig paa sin Sidan
Heller uheldig imod Dig Stridan
18. Og Grimborg tørka sit blodige Sværd
Voro Du inkje Kongje du voro det værd
Men for din Dotter og for din Kronan
Kan eg ei hævna deg utan Skaanan
*
Strofene er ikkje nummererte i oppskrifta.
Over oppskrifta står det: Bøherad. Kari Olsdtr Gunvorskaas 26 aar. Under oppskrifta står det: Sproget er ikke allesteder rigtig Bøheringsmaal. Visen angives at være kommmen til Bø for en 15 a 20 Aar siden med en Mand som havde været «østover».
TSB D 61B: Kjempa Grimborg
Oppskrift: 1910 av Torleiv Hannaas etter Torstein Skau, Stord, Hordaland.
Orig. ms.: EFA T. Hannaas 451, s. 41–45.
Oppgjeven tittel: Grinnborsvisa
*
1. Der sad to kjæmper en aftenstund
to stallabrødre de vara dem
SigOver lina står det: (se) hvor ær en flikka så sjøn å faver
en konungs datter [se de mon vara se henna jenast] te brud jag tager.
2. Jo en mø jag kjender så faver å fin,
så rød så rosen så hvid så sne
men det koster livet at did sig våga
ogAlternativ lesemåte: och efter flikkan er minst at fråga
3. Men Grinnbor heter vel en af dem
han greb rundt hornet med fingra fem
En ed jag sværjer alls for min flikka
de forjylda hornet jag til botnen drikka
4. O kjæra stallbroder seg mei vegen blott
til denna konungens vånungs-slott
For at småe junkera gør å krus ‘an
i kjærlighetan ei mer berusan
5. Jo Grimbor svarar Jo Ni bør hava
den hvita folan som best kann travan
De tvende kjæmper i fullt gallop
til denna konungens vånungs slott
6. En ell der tittast blandt blomman flødan
de var ei vandet men blod det røde
Og Grimbor jikk for sin kjæras dør
og bank på døra mæ fingra fem.
7. Lokklok upp min sjønna jag hastar snarlig
for ellers stanor mit liv i faren
8. Men flikka brydde sei ei om Grinnbors ord
– låg i sengan og skogralo –
Han splitta alt inn mon ila
og silkedekken han rispad illa.
9. Og bodet gjekk til den konung inn
og fjorten kjæmper for døran sprang
ja venta venta G[rinnbor] svara ja venta venta jag kommer snarlig
en anden klædning jag på mei tager
10. Og G[rinnbor] opp som en hind han spratt
sitt gode sværd han i luften svang
Ni er væl fjorten bevæbnet svennar
hur jag Neran tager og til Niflan sænder
11. Ja bodet jikk iblant kjæmpan så
det nytter ei at mot G[rinnbor] slå
Thi G[rinnbor] er som en Bjørn i striden
G[rinnbor] tek gjenta og rir heim til slottet
*
Strofene er unummererte i manuskriptet.
Over oppskrifta står det: Tollef Tollefsen, morbror te Torstein Skau kann mange viser. Han er 53 aar. Bor paa Kjørne i Vanse. Dei hev hus der. Under oppskrifta står det: 29 vers.
Boken er utgitt av Nasjonalbiblioteket
Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi. Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.
Riddarballadane er den avgjort største av alle dei seks balladegruppene. Her finn vi viser med mange og sprikande emne. Samla sett gjev riddarballadane likevel ei tilsynelatande realistisk skildring av livet i adelsmiljø, men så å seie alltid med vekt på dramatiske hendingar som forføring, sjalusi, brurerov, valdtekt, utruskap og drap.
Erotisk kjærleik og alle komplikasjonar som kan følgje med den, som standsskilnad og foreldreautoritet, står nesten alltid i sentrum. Ikkje minst kretsar riddarballadane om døden, den uventa og nådelause døden, som verken den unge brura eller brudgomen slepp unna. Motsetninga – og samanhengen – mellom kjærleik og død har appellert til mange, og er truleg ein hovudgrunn til at det vart dikta så mange riddarballadar.
På grunn av storleiken er gruppa delt i to i denne utgåva. Dette bandet inneheld balladetypane frå TSB D 14 til og med TSB D 280.
Fyll ut e-posten din under så vi kan varsle deg når nye verk publiseres.
