Innleiing

I denne balladen blir vi vitne til eit trekantdrama, og mykje av handlinga foregår i ein underleg, mystisk skog, «ædeliskogen». Balladen er ei omskapingsvise. Jomfrua Ingebjørg og herre Per er kjærastar, men den vonde stemor hans vil heller at han skal gifte seg med ei anna kvinne. Ho er trollkunnig og skaper jomfrua Ingebjørg om til ei hind. Gråtande legg ho gullringane frå seg på hovudputa hans før ho går i dyrehamen. Herre Per forstår at kjærasten hans er omskapt og set snarer i skogen for å fange hinda. Men hinda er sky og let seg ikkje fange. Dessutan gjer stemora det endå vanskelegare når ho skaper jomfrua Ingebjørg om til ei ørn. Men herre Per får det rådet av mannen som eig «ædeliskogen», at den omskapte ørna må få menneskeblod for å bli menneske. Herre Per høgg eit stykke av armen sin og kastar det til henne, og dette offeret bryt forbanninga, slik at jomfrua Ingebjørg blir menneske att.

«Jomfrua Ingebjørg» fanst berre i Telemark på 1800-talet og var på veg ut av tradisjonen då samlarane kom. Det ser vi av at jamvel dei beste songarane stort sett berre kunne nokså ufullstendige variantar av balladen. Landstad trykte «Jomfrua Ingebjørg», etter ei oppskrift han fekk av «gamle Anne Klomsæt (død)», supplert med fem strofer etter Bendik Ånundsson Sveigdalen/Felland (Landstad 1968: 488–493). Anne Sveinsdotter Klomset (1767–1848) frå Seljord var i syttiåra då Landstad skreiv opp denne visa etter henne. Ho kunne dessutan «Kvinnemordaren», D 411, og Landstad trykte også den i Norske Folkeviser (Jonsson & Solberg 2011: 215–220). Men det er særleg Sophus Bugge som har skrive opp denne gamle omskapingsballaden, blant anna etter Bendik Ånundsson Sveigdalen/Felland (1780–1865) frå Skafså og etter Hæge Olsdotter Årmote (1787–1860) frå Mo. Lindeman skreiv opp ein av melodiane til visa etter Bendik Ånundsson Sveigdalen/Felland.

Dei mest fullstendige variantane opnar med tre innleiingsstrofer der songaren plasserer handlinga i «ædeliskogen», eigentleg «aldinskogen» av norrønt aldin-skógr, ein skog med tre som det veks frukter på. Innleiingsstrofene er sikkert opphavlege i balladen, for både danske, færøyske og svenske visevariantar har dette trekket. Særleg mellom dei norske og dei færøyske variantane finst det elles mange parallellar, jamfør dei følgjande strofene frå slutten av visa, der den omskapte jomfrua blir menneske att:

Hon sette seg pá stolsbrugda neð
og plukkað seg som ei dúva,
sá skók hon af seg den fugleham
sá véne var den stolte jomfruga!
(Landstad 1968: 492).

Hon skeyt seg úr fuglalíki,
risti sítt vel sum dugva,
hon settist niður í grønan vøll,
og var ein stoltsjomfrúgva
(CCF VI: 97).

Utsyn 30
CCF 134
DgF 56
SMB 4

Oppskrift A

TSB A 16: Jomfrua Ingebjørg

Oppskrift: 1840-åra av Magnus Brostrup Landstad etter Anne Sveinsdotter Klomset, Seljord, Telemark.

Orig. ms.: NFS M.B. Landstad 9, 19–20.

Oppgjeven tittel: Jomfruga Fru Ingeborg.

*

1. Æg veit mæg eino af dei Ædelinde SkogarAlternativ lesemåte: eino Ædelin Skogin
ja sùnna aa vesta fe FjoroAlternativ lesemåte: Fjor,
der vexe saà mange af dei Ædelind-Tre
dei venast paa Jori kann^som gror.
– Men hori sko Svenden han finne si skjønno Jomfru?Alternativ lesemåte: Jomfruga vene. –

2. Der vexe saa mange af dei Ædelind-Tre
ja Bjørkje aa saà Linde,
der spilar saa mange af dei Ædelind-Dyr
ja Hjorten aa saa Hinde.

3. Der spilar saa mange af dei Ædelind dyrAlternativ lesemåte: ædeli Dyri
ja Ikkon aa saa Duva;Alternativ lesemåte: ja Ikkon aa Jase aa Duva?
ho æ kommin af vorum LandeAlternativ lesemåte: ho æ ætta fra eyrum làndo
den rike stolte Jomfrua.

4. Aa dæ va strie Sjukmori,Alternativ lesemåte: stjupmodri
ho vakna af Svevnen saa brat
ho vekte up den stolte Jomfrua
aa dæ væ ve Midjenat.

5. Aa dæ va Fruga Ingebjørg
ho framma fe Sengje sto,
saa gret ho no saa møyleg –
i Hinde-Hammen ho for

6. Ho la uppaa hans Haadejor
dæ Gulli af Fingæne fem
aa de va honom te Sorg aa Kvide
kvor Gaang han saag uppaa dem (?)

7. Ho la i^uppaa hans Haadejor
dæ Gulli af Fingæne ni,
dæ va honom te Sorg aa Kvide
kvor Gaang han saàg uppaa di.

Dei to neste strofene står i margen til høgre.
Høyrer du unge HerrepærAlternativ lesemåte: danis herra Peer
du let enki hugen freste
Dotter til Alf pá Skjeio nor
har dotter den má du fæste

Dotter til Alf pá Skeio nor
er venor hel anar Kvende
enki blive ho svart af meg
enki bli eg kvit af hende.

8. Han sætte Snørur i kvor den Krok
der Hindi va vand aa gange,Alternativ lesemåte: fare
aa Hindi ho var no saa varAlternativ lesemåte: várig om sægI margen står det: ælde vøre forsigtig
ho vil ⁱⁿkji lata sæg fange snara

9. Han sætte Snørur i kvor den Ro Kro
der Hindi vana fram loupe Alternativ lesemåte: lope eller króke
Aa Hindi ho var no saa varAlternativ lesemåte: varig om sæg
ho vil inkje lata sæg nope.I margen står det: nopa? nappa?

10. Aa dæ va strie Sjukmori
ho auka dei Syndine meire
saa skabte ho hæna til den^en vilden Ørn
som sænder saa langt yvi Heie.

11. Saa tok han Øxi uppaa sin ArmAlternativ lesemåte: Bak
aa høggje saa langt han maatte.Alternativ lesemåte: nódde
alt te han kom te den Ædelind-Mand, Alternativ lesemåte: mannen den
som Ædelind-Skogjen aatte.

Strofa står i margen til høgre. Over strofa står: I den danske Vise:
Du lade mig hogge det eneste Træ
og gjøre mig ingen Møde
fanger jeg ikke af vilden Fugl
jeg sørger mig selv tildøde.

12. Høir du Danne-Herre-Peer,
kvi høgge du ne den Skog?
Du fånger aller den vilden Ørn,
før ho fær af dit Blod.Alternativ lesemåte: manne-Blod

13. Saa høggje han Stykkje udaf sin ArmI margen står det: cfr v. 5 i den danske.
aa kasta dæ høgt paa Kviste,
den Ørn ho skreik, saa høgtUleseleg ord over. I margen står det: halft ho gol
den Herre Peer viille ho gjisteEtter lina står: (?)

14. Ho sætte sæg paa Stolsbrugda neI margen står det: Sadelsbue
aa plukka sæg som ei Duva,
saa la ho af sæg den Fugleham;
saa vene va den stolte Jomfruga!

Dei tre neste strofene står i margen til venstre.
Æg var mæg saa liti ei Hind
æg drog meg framte med Bakki
mine 7 Brøarne kjende meg ei
dei pussa eetter meg Rakki

Æg var meg sá liti ei Hind
eg drog meg framte med Reine
mine 7 Brøar kjende meg ei
dei kasta etter meg med Steini

Æg va meg [sá liti ei Hind]
eg drog meg framte med Lió
[mine 7 Brøar kjende meg ei]
dei skaut etter meg med Pilir.

15. Gud signe dæg Danne-Herre Peer
fe alle go Raaine dine!
mi Sjukmor sit i Trollebotten
aa græte fe Syndine sine.

*

Trykt i Landstad 1853: 488–493.

Dei to strofene mellom 7 og 8 og dei tre strofene mellom 14 og 15 er skrivne inn i margen. I den trykte teksten er dei nummererte som 8, 9 og 17, 18, 19. Der står det om oppskrifta: Meddelt af gamle Anne Klomsæt (død) og af Bendik Aanunds. Fedland suppleret med Vers 8, 9, 17, 18, 19. I den trykte teksten har Landstad mange ordforklaringar.

Oppskrift B

TSB A 16: Jomfrua Ingebjørg

Oppskrift: 1847 av Jørgen Moe etter Bendik Ånundsson Sveigdalen/Felland, Skafså, Telemark.

Orig. ms.: NFS J. Moe 9, 47–52

Oppgjeven tittel: Herrepærs Viise

*

1. Eg veit meg eino ædel i Skojen
sunna aa vesta for Fjor
der vexe so mange dei ædele Træ
venaste paa Jore kan gro
– Høre ska Svæinen faa at si skjønne Jomfruva –

2. Der vexe so mange dei ædele Tre
Bjørkji aasaa Lindi
der spilar so mange dei ædele Dyre
Hjorten aaso Hendi

3. Der spilar so mange dei ædeli Dyre
Ikonn aaso Duva
ho æ ætta fraa øiromlaando
rike stolte Jomfruve

4. Aa strian Skjukmoire
oukar ho Søndine mei
ho skabte æ i ei forvillande Hind
som flyg ivi villan Hei

5. Ho lad i has Hovdgaare
Guld i Fengane Fem
de va han ti Sorg aa Tregi
kvor Dagen saag han paa dem

6. Ho la i has Hovdejaare
Guld i Fengane Ni
de va ham ti Sorg aa Treji
kvor Dajen saag han paa di

7. Høir du onge Herrepær
du syter naa enkji længer
fæst Dotter ti Alf paa Skjeionor
ho æ venar hel ana Qvændi

8. Dotter ti Alf paa Skjeionor
æ venar hel ana Qvændi
enkji blir ho qvit af mig
aa enkji æg svart af hænni

9. Han satte Snora i kvor den Kro
som Hindi va vani ti fara
Hindi ho va so varig om seg
ho vi inkji lata seg snara

10. Han sætte Snora i kvor den Kant
som Hindi vani aa kroka
Hindi ho va so varig om sig
ho vil enkji lata seg nopa

11. Han tog Øxe opaa sit Bak
han hoggji so laagt han naade
alt ti han kom ti Mannen den
Som Ædel i Skogjen aatte

12. Høirer du onge Herrepær
kvi hogge du ne men Skog
Du fanger enkji den forvillande Hind
forend ho fær Manneblod

13. Han skar eit Stykji o Armen sin
aa kasta de haagt opi Qvisti
Hindi ho skreik aa saar ho gol
aa Herrepær ville ho gjiste

14. Ho sette seg ne paa Sadelsbrugde
ho plukka seg som ei Duve
skok ho af seg Hindehammen
rike stolte Jomfruve

15. Hav tak onge Herrepær
for goe Raainn dene
Skjukmori me sit i Troddebotten
Græt ho for Søndine sene

16. Eg va meg so lite ei Hind
eg drog meg der framte mæ Bakji
mene 7 Brøane kjænde meg ei
dei pussa ette meg Rakkji

17. Eg va meg so lite ei Hind
eg drog meg framte mæ Reini
mene 7 Brøane kjænde meg ei
dei kasta ette meg Steini

18. Eg va meg so lite ei Hind
eg drog meg framte mæ Lii
mene 7 Brøar kjænde meg ei
dei skout ette meg mæ pilir

*

Strofene er ikkje nummererte av samlaren.

Under tittelen står det med anna handskrift skriven med blyant: «cfr. Landstad nr. 54.»

Oppskrift C

TSB A 16: Jomfrua Ingebjørg

Oppskrift: 1863 av Sophus Bugge etter Jorunn Knutsdotter Bjønnemyr, Mo, Telemark.

Orig. ms.: NFS S. Bugge d, 244–247 (kladd)

Utan oppgjeven tittel.

*

1. De va’ stríe sjúkmóre
ho fram^mafyr sengje stó,
statt upp frúva Ingebjør
so årli å so skjótt
– Men hori ska’ sveinen finne si skjøne jomfrúva. –

2. Upp stó frúva Ingebjør
so årli å so brått
å då hó fór út í hindehamen
so hjarteleg hó gret.

3. De va ríke Herepær
han vakna å um seg såg
å burti va frúva I[ngebjør]
sóm på hans armen låg.

4. Han sette snora í kvor den kro
der hinda va’ van ti gange
men den hinde va’ so varig um seg
hó ville ikkje lata seg fange.

5. Hó la nérí hass hovdegjår
finganne av gulli fem,
de va han ti súgAlternativ lesemåte i reinskrifta: sut og sorg
kvor dagjen såg han på denOver ordet står: (sic)

6. Hó [la nérí hass hovdegjår]
gulliOver ordet står: (sic) om finganneOver ordet står: (sic) ní
[de va han ti súg og sorg]
[kvor dagjen] hanOver ordet står: (sic) såg [på] dí.

7. Han sette snóra í ^kvor den kro,
som hinde va vani ti króke,
den hinde hó va so vorigOver ordet står: (sic) um seg
hó ville inkje lata seg nópe.

8. Da va’ då ríke Herepær
tók økse påAlternativ lesemåte: uppå sitt bak,
å hoggje alt mædOver ordet står: (sic) han måtte
alt ti han kom ti mannen den som ædeleg skógjen åtte.

9. Høyrer dú ríke Herepær
dú hogg inkji né min skóg,
dú fanger inkje den vilde hind
foruden de manneblo’.

10. Han skar eitt stykkji ór armen sin
å kasta de hågt uppå kvisti
den hinde hó gól hó skreik so hågt,
hó ville ‘en Herepær giste.

11. Hó sette seg på sadelsbogji,
hó plukkar seg sóm ei dúve,
so smaug hó ótó hindehamen
den ríke stolte jomfruva

12. Å takk hav’ góe Herepær
fyr adde gó råanne sine
sjúkmór mi sit í troddebotnen
å græte hó syndinne síne.

13. Nó æ ho stolten frú Ingebjør
forvunni si stóre kvíe,
nå søve hó kvor nåtte
mæ ríkan Herepærs síe.

14. No hev ríkan Herepær
f[orvunni] sin st[ore] harm
nó [søve] han [kvor nåtte]
på frúva Ingebjørs arm

*

Strofene er ikkje nummererte av samlaren.

Reinskrift: NFS S. Bugge 6, 35–37.

Om Naturmytiske balladar

Naturmytiske balladar handlar om mennesket i møte med overnaturlege makter.

I folketrua fanst maktene alle stader, i sjø, vatn og elvar, i utmark, skog og fjell. Maktene var farlege, ikkje minst fordi dei kunne skape seg om og kverve synet på menneske. Då stod huldra, nøkken eller bergekongen framfor mennesket som den vakraste ungjenta eller den sprekaste ungguten.

Møtet med naturmaktene endar ikkje sjeldan tragisk, med fortaping av sjel og kropp; men det kan også ende på lukkeleg vis, slik at mennesket blir forløyst, ved eiga kraft eller ved andres.

Del boken

Tips dine venner om denne boken!

Del på Twitter
Del på Facebook