I

242Andre dagen tok faren Gjartru for seg. Han bad henne åt kammerse, og let att døra. Det gjekk så høgtidssamt for seg, at gjenta vart både heit og bleik.

Og Anders måtte undrast over seg sjøl. Det hadde vorte så stilt i han, og rundt omkring. Aldri hadde han havt så mykje å greie opp og få skikk på, den eine tingen etter den andre kom seglande beint på han, det kom som båra imot lande, sjølve det store kom til han no snart. Men han hadde slik ei ny ro i seg. Han kunde gjerne gå for seg sjøl ein staden og sette seg ned og sjå på det.

Gjartru var rædd dette kammerse, det var som kirkegolve på lag, og i dag var her reint kvævande. Ho vart ståande midt på golve og vente. Faren stod og såg utgjenom glase, med hendene på ryggen, og det syntes ho var det verste han kunde gjera. – Hadde ho snakka noko med Åsel i det siste? spurte han. – Med 243Åsel? Jau, det hadde ho da. – Det var ein rar unge, tykte han. He? Gjekk ho reint og sovna av der borti Pålsnese, eller korles var det med henne? – Gjartru lo litt: «Kast dit brød på vandet,» seier ho. – Brød på vandet? – Nei, ho meiner berre det, at med tid og stund så snur det seg vel. – A neigu du, det er ikkje slik ho tenker. «Kast dit brød» ja – det står slik, einstads. Ho tenker djupt, gjer ho. He! sette seg stilt ned og vente på at ein skal få det att … Han stod ei dryg stund og såg ut. – Men korles var det ho hadde fare? Her i haust, med han Hall?

Gjartru vart mørkraud heilt oppunder hårgaren, og no var ho glad han snudde ryggen til.

«Vi va no forlova,» sa ho.

«Forlova ja. Det e ikkj det æg spør om. E det sant, det dem forteli? om høyloddo og det der? Han Petter ska ha funni dokk der.»

«Asj! – – Men forresten e det sant, vil Dokk endelig vetta det!»

Han snudde seg. Han såg undersam på henne, og ho beint på han.

«Ja ja da. Men no ber dem det ti lensmann’. Ka du sei om det? Heil ska æg fortel ‘om det?»

Ho blunka kringt og stridshuga imot han, munnen drog seg til så hardt han var godfor; men enda var det likt til at ho stod og kjente på ein søt lengt eller ei lukke, og var på vegen til å glømme både det eine og det andre. Slik var ho, slo det ned i han: blunka som eit juvikmenneske 244til ein, og var enda vill frammand åsyna.

«Æ va no vel ikkj forgyllt!» sa ho, og smilen darra millom gråt og skøy.

«Hysjt med dæg!»

«Og forresten da så – – æ ska vel fortel ‘n det sjøl æ. Visst det skuld røynast på.»

«E du besætt du, veikj?»

Han viste med hovude, at ho kunde gå. Og han rista på det lenge etter, visste ikkje enten han skulde banne eller le. Men slik var no ho. Og ho skulde no vel mest gjera det åt han, vilde han tru. Fortele han det sjøl ja, det var just det ho skulde. Der skulde han råke på ei som var jamhøg med han.

No var det der over, og no vilde Anders gå beinast til Rønningan og forjaga bror sin. Men først åt han skikkelig til dugurds, og så var han bortpå åkeren og såg etter harvinga, at dei ikkje fór over med harefoten berre. Så var han oppå mørklofte, han hadde lagt inn mørkloft som hoss presten –, leita i all slags skrot, og fann endelig ein gammal okspeis med blyholk på; det hadde vore ståtarkonge på Håberg i gammal tid, og dette hadde vore verja hans. Anders vog henne i handa, sveivde og smått slo med henne, kjente etter om ho heldt. «Det var no jami-sinn ei okresteli handverji det her,» smålo han. «No jaga æg ‘n helgamess i vald; no hi dem kommi, både tia og mann’!»

Dermed steig han ned, tok på seg helgatrøya og la i veg.

245Men han kom for seint. Kjersti kunde fortele at Petter hadde fare tidlig i dag, ut på måling eller kva det no var, han hadde stryke langt til vekks.

Var han Per her i gårkveld da? – Ja, han var da det. – Kunde tenke det ja. Anders stod med okspeisen i handa, tok seg opp i håre med den andre: «Det var skjit, va det. He’» Så såg han litt velare på Kjersti. Ho såg verken glad eller vond ut. Han kremta, og vart raudflagut oppetter andlete: «Æg val skikk gutan hitover ein dag hell to: med hesthjolp; her e liti gjort med våronna, sjerForfatternote: sjer ɔ: ser æg.»

Anders måtte ta uverja si og gå heim att. Des lenger han gjekk, des rarare vart det å tenke på Per: Han måtte vera tå eit rart slag i-hopkommen. Ein fåne og ein tullvalle, snakk ikkje om det, san, men ein karmann like vel; så langt bortafor alle dei andre i bygda. – Før han kom heim, takka han ein eller annan for at det hadde gått som det gjorde. «Løkka sitt no med mæg, merka æg,» – han undrast så han reint måtte stane.

Som no den litle tingen, at han Per ikkje vilde bli lensmann: No var Gjartru forsørga, det han kunde sjå, og han Per, han skulde bli ordførar i bygda, etter presten, dit var det det peka! Og det var det han dugde til. For han må ikkje vera nokon juviking, han som skal taumkjøre heile bygda, og ikkje berre fattiglusa heller nei. Det må til ein som han Per. Ikkje for sjølrådig nei, og ikkje for vinglen heller; det 246må vera ein rettferdig mann. Kom med han som kunde seie ifrå seg lensmanns-embete – lat meg sjå han!

Anders syntes han såg noko nytt for seg, og frammandt, det reint kjølte gjenom han: eit nytt slag folk, som kunde sette seg stilt ned og vente på at det rette skulde skje, når dei hadde gjort sitt. Slik som han hadde set det, da han tenkte på Åsel her i dag. Han skulde berre bryte vegen for dem, men jøss for ein veg han skulde gjera! «Forlate mæg synda!» sa han, for han trudde han hadde banna no att.

Han kasta krok og kom heim ifrå Vågen, så dei vart like slug på kor han hadde vore.

Og no skulde det skje. Denne seiga over auga skulde vekk, han trong å sjå, no heretter. Og no hadde han det rette mote. Han stana for og tenkte seg om. Han var rolig, slik han aldri hadde vore det før i heile sitt liv; og enda kjente han det hasta, live stod reint for og venta på han; sjølve verke var ugjort og i vente enno; det saug i han, men det uroa han ikkje. Ja ha, no skulde han snart sjå verda som ho var.

Karane var ute på onna, og kvinnfolka hadde sitt å ståke med, så det høvde godt. Han var borti eldhuse og vermte seg ei skål med tjæra, gjorde ho skikkelig heit; så lunka han ei kola med lys og hadde for handa.

Det var helgedagsstilt ute i garen og rundt omkring, med han stussa med dette. Flua song på veggen, og småfuglen skvattra om sitt; 247gåspuenForfatternote: gåspuen ɔ: spoven let om seg nedpå myra, og gong og annan hørtes eit rop, når dei fordømte seg over hestane utpå åkeren, det var alt i hop forunderlig langt unna, ute i ei anna verd. Anders lya etter det: det var merkelig så stilt. Men han hadde anna for seg.

No var tjæra heit nok, slik han brukte henne til sår. Og no bar det til. Han stod med fingeren nedi og kjente etter: det var høvelig dette her no, og fin og truverdig tjæra. – Den som no hadde havt nokre gode ord og lese over, no, sa han. Han smilte med han sa det, slik blindt folk ofte gjer det; men han ønskte det likevel. For i denne stunda hadde han tru på kva det skulde vera.

Å, men han var sveitt!

Han ser utgjenom døra, om der er nokon i farvatne for han. Nei; det var som han sjøl skulde ha laga det til, og no tok han stelle sitt og fór over garen med det og inn åt kammerse. Han kjenner på tjæra att. Står så ei stund og ser ut gjenom vindauge, ned over flata og reinane, der grønleten tytar fram or mosebotnen. Haugane søm i lysblå skodd for han utunder himmelen, slik har dei vore der all hans dag, kvar ryggen og kvart skare er der å finne, og vinden han bles vårkaldt og stridsint på dem, og dei kuvar seg og solar seg og let han det; det er liksom Anders kjører attlenges gjenom tida med han står der og ser ut. Og så er det sol 248og sky, sol og sky, – det er sjølve barndommen som skin imot han.

«Men det va det!» sa han og snudde seg. Måle vart høgt, og song: «Vil dokk mæg vel no, så må dokk vara i nerheita, og hjolp mæg!»

Kaldsveitten måtte han tørke av skallen i einingen. Men det var lett å puste.

Så gjorde han det: Han smurte heite tjæra innpå auga med fingeren, over sjølve augesteinen så godt han fekk det til; han måtte rulle med auga både hit og dit før han var trygg. Ryggen krøktes i vêre på han, og knea gav seg, men han heldt på til han var ferdig. Da sette han seg på senggavlen.

«Jamenn va no det der fullt giftarmål lel!» sa han. «Æg ska fortel dokk det kjentes der det kom. Og ondt ska ondt fordriv! Ja da; det her det går bra det. Kast dit brød …»

«Massi, Massi!» stønna han ei stund etter, han visste lite kva han sa. Så var det tida å ha på trana. Han famla i kluten og vaska seg over auga. Det tok utor pina ikkje så lite, han vart enda godtil å gjømme unna skrote sitt. Etterpå vart han sittande på senggavlen og vogge på seg, og han kviskra alt i eitt:

«Vil dokk mæg vel no, så ska det vis sæg!»

Da dei spurte etter Anders utpå dagen, var han kleinslig og i senga, og dei hadde det vette at dei let han i fred. Gjartru var der i kveldinga att og hørte etter. Han hadde litt «illt i hui».

Var det henne han var forskræmt over, tru?

249Ho undrast på det, med ho tok på seg og gjekk ut. Ho blunka til Beret, og stal seg austover vegen. For det var slik uhegdelig fuglesong aust i marka, nattvaka sat i kvar ein telltopp og lokka; det var ikkje ein kveld til å sitte inne. – Ein kunde vera storglad ein ikkje var ei bondekjerring, kor som var.

II

Faster Ane i Pålsnese vart fort dårligare. Da Åsel kom heim frå Håberg den kvelden, stod den nye drengen ute og venta henne. – Ho er visst malli klein, ho gamla der inne, sa han, eg hørte ho anka seg, og så var eg innom hoss henne. Eg fekk inge svar av henne. Åsel skyndte seg inn; det var først ettersea, at ho gådde han hadde stått der.

Det vart ingen sømn på Åsel den natta, og ikkje noko natt på lang tid; for gamla var apsam og måtte snuast og rettleiast i eine bør, og sautra og bar seg som eit litebarn. Ingen annan enn Åsel fekk ta i henne, og ikkje tålte ho gjenta tok etter sømnen. Det hadde forresten ikkje vore så mykje likare før heller, dei siste åra, så ho var tålig vel vant med det.

Da Ane kjente det bar i veg med seg, samla ho all si makt, tok i handa til Åsel og prøvde å augefeste henne gjenom dødsskodda:

«Du ska lova mæg eitt, Åsel. Vil du ha fred fer mæg.»

250«Du veit æg gjer alt du vil, faster.»

«Å neigu om du gjer! Det e berreste medeln min du vil ha ti. Men eit vakkert gravøl ska du gjera ette mæg, høyri du det! Osså ska du tak tå pengan min å rå te ny prestkjoli, ein tå reinhekla silkesty – æg e så forfæld! Lova mæg det, Åsel!» bad ho tynnt.

Åsel måtte lova det fleire gonger, og siste gongen enda at det skulde bli tjukk silke i prestkjolen, – ho var så ubergelig rædd! – Så vilde ho ha i Anders, og Åsel skikka bud; men ho fekk det svare at det var kleinslig med han òg, han var sengliggande, hadde noko slag vondt i hovude.

Da var alt Ane så langt kommi at ho visste ikkje med seg lenger, og Åsel var så oppi det at ho knapt gådde det dei sa om faren. Ho streid ei natt til endes som ho aldri skulde glømme. Garfolke såg ho ikkje likt til; dei hadde fått så nok av kårkjerringa med ho levde, og ikkje vilde dei syne kor glade dei var. Det kom for Åsel etter-sea, at ho hadde ikkje komme ifrå det med vette, hadde det ikkje vore for det at der var eitt menneske i nærmonom, og det var drengen. Han kom i døra fleire gonger, sa ikkje orde, han var der berre, og i millom trudde ho han sat uti kjøkene. Utpå morgoparten var han der att, med kaffe til henne. ÅselÅsel] rettet fra: Asel (trykkfeil) drakk aldri kaffe, det var slik vond ein smak på han, men no vart han trua i henne, og han gjorde vemodi godt, som ho sa.

Ikkje lenge etter var det slutt. Åsel var iskald oppi hårrota, og kjente ikkje golve under 251seg, men ho beit seg i hop til det og sette fingeren på dei daue augelokka og klemte åt, og la salmeboka under haka på henne, dermed fór ho ut or stua i sju rædsler, og beint i fange på drengen, han hadde sitte uti kjøkene og sove. Ho tok over båe hendene på han, og visste det ikkje.

Dei stod utom døra i den lyse vårmorgonen, og sola rann, og staren pistra oppå take, og trasten borti skogjaren sette i, den eine over den andre til det var ein sildrande bekk med vår-låt.

Åsel fekk det ikkje stort lettare da ho endelig hadde sove ut. Ho arbeidde så det svortna for auga. Men det gav ho ingen ans. Det var 16 års slaveri ho slapp ut ifrå no. Ho hadde bore fram børa si, ho hadde mista alt ho kunde miste, syntes ho, – slite kom ho ikkje eingong i hug –, og no var ho fri og ferdig. I desse dagane tenkte ho ikkje på pengane, enda dei hadde ikkje lite å seie for henne. Da ho hadde ordna og gjort unna det verste, ranns dei henne i tankane, og no vilde ho i veg og finne fram nøkkelen; no kunde det ikkje vera for tidlig? Men så går ho seg på denne drengen att, han er uti vedskotte og høgg ved for henne. Han tek beint omkring henne, slik ho visste dei fór og gjorde, ungkarane. Ho vart himlande harm og reiv seg laus ifrå han, men da vart han ståande så opprådd og bortgit at ho visste seg inga råd, ho sprang beint inn.

Den kvelden kom Per og Gjartru dit, og 252no først kjem det for henne at dei har drygd lenge. Ikkje for det: alt det som skulde avgjerast og greinast med, det hadde ho aldri tenkt å spøre dem om, men eitkvart måtte stå på heime, når dei kom no først. Ho spurte ikkje.

Ja, det var no han far. «Han e ikkj viars frak nei,» sa Per. Han hadde vondt i auga. Sjøl veit korles det var med han. – Men det gjekk vel over, det som alt anna, sa Gjartru; ho var så ung og glad.

«Og no e du rik-taus du ja,» sa ho, og såg opp og ned over Åsel; ho var den som gledde seg over det.

«Ja, sjøl veit. Rik e æ no vel ikkj, da, men.»

Hadde ho ikkje set etter? – Neimenn om ho det hadde. Ho smilte, litt raudlett, og tok oppå hylla; der hadde ho nøkkelen no. Dei kleiv opp på lofte alle 3, og Per må opne kista, for Åsel vart for veik, så sterkt var låse. I leddikka låg der eit opprive brev-var, og i det var det 14 sølvdalar; det var frå Jens i Finnmarka. Dei la opp plag for plag, og Gjartru kjente vel etter om der var noko. Endelig er dei på botnen. Der ligg det eit fotstol av ein gammal grå sokk. – Her ligg grisen sjøl, sa Per. Åsel tok han litt kvassvore og rengde han. Der var ein bra dunge med sølvpengar; men da dei talte opp, var det ikkje godtil å bli meir enn 3 dalar. Ingen såg på den andre. – Det var no ikkje så lite, trøsta Gjartru. – Her var meir, nokon stads, meinte Per. Men Åsel rista på hovude. 253Ho hadde gjort reint i kvar ei krå og krik; og faster hadde meir enn ein gong sagt, at brann denne kista opp, så brann det opp alt ho åtte.

Best det er, set Åsel i og ler. Ho ler høgt og hardt, men hjartelig godt, så ho får tårane i auga. Dei to andre bli halvveges skræmt, for dette var ein rar lått, av Åsel.

Og så forteler ho om gravøle, at det vil koste over 10 dalar, og om prestkjolen, som det skal vera tjukk silke i; kva kosta den karen, tru?’ – Per lea på augebrunene: Mindre enn ein 10-dalar gjorde det no ikkje, når sant skulde seiast. Men så i hadde ho innbue! det vart ein tjuge dalar der, eller nær innpå.

«Beske-de!» ropa Åsel, ho var oppi låtten på nytt. «Da smøri æg te og kjøpi ny prestkraga ò. Så bli det spilder ny prest i kjerka, og så hi æg ingenting fått!»

Dei gjekk ned att, og Åsel kokte ein kaffedrope som var sætande.

Men dei måtte ikkje seie det med han far, det der om arven, bad ho; ikkje før han var god kar att. Og slett ikkje til nokon annan; for skamma var det verste av heile stasen. – Eg trur eg vil grava meg levandes ned i jorda, sa ho. Men ho såg ikkje ut til det. Ho var meir lettliva enn dei hadde set henne nokon gong før.

Da dei hadde gått, skjein det fram så bert for henne korles det stod i skrifta:

254«– og du skal finde det igjen længe derefter.»

Dagen etter kom drengen og bad for seg: ho måtte ikkje vera ful på han. – Tøv! sa ho. Han skulde ha mykjen takk, han, for alt han hadde hjelpt henne. Ho gav seg stunda og såg på han. Han var lang og grann, og hadde mjukt, brunt hår, som han kjemte ned i panna, det hadde ho aldri set før, og så slo han ned auga så fortenkt somtid. Han heitte Kristen Folden, og det var eit storkars-namn, tykte ho; og heil og rein var han i klæane, slik ho aldri hadde set ein dreng. Og slik var han all igjenom: ein måtte undrast på han.

Ho var pengetaus no, sa han. Han var reint sørgmodig i måle.

Åsel stod og vart lystig som i gårkveld: «Det vart ikkj ei øyr hell på mæg ikkj!» Ho såg ope på han, det gjorde så godt å få seie dette. Det var først da han hadde gått, at ho heitna til i kinne og beit seg i leppa, – for slikt stod ein ikkje og sa til ein frammand ein!

Om kvelden stod ho på sprange og skulde til Håberg og sjå om faren. Ho var meir rædd enn nokon av dei andre, at det var eitkvart ålvorlig i vegen med han. Det sat som ein klump i bringa, at det kunde vera den same tunge handa dei hadde vore ute for båe to, og han var det synd i, for han hadde aldri venta seg noko vondt. Men ho kom ikkje i veg. Ho hadde for mykje å sjå etter; og så måtte han 255vel komma hit i gravøle. Ho visste ikkje at ho skjemtes for å gå til han.

III

Dei tenkte det same på Håberg, at Anders måtte no vel bli så lik han kom til gravøle. Det låg som ei tyngd og ei uro over dem all dagen, så på sisten var det ingen som torde nemne det. Men da det var berre ein dag att, tok Gjartru seg for og sa det med han. Han låg og snudde seg til veggen, slik han hadde gjort mest heile tida sea han vart dårlig, og det mumla i han, at frisk det var han, han hadde berre litt verking i eine auge. – Lat meg så ha fred! bad han. Det same sa han når dei kom med mat.

Utpå dagen sendte han bud på Per. Per gjekk både seint og stilt; det hadde slik, «hysj med seg» når ein vart bedt åt kammerse. Faren snudde seg fram til han, med bind for auga og rundt hovude.

«Æg vart ussel, æg,» sa han. «O-lek, malli o-lek ò.»Forfatternote: o-lek ɔ: ulik, sjuk

Per kremta berre til eit par gonger. Anders løfta handa og let henne falle tungt ned på senggavlen:

«Ja, no e æg blind, Per! – – Jau, æg e det du. Og bli det ò, ja, all min dag. Men du ska vetta det: Det e sjølgjort!» Så fortalte han korles han hadde bore seg åt, og korles det hadde gått. Det måtte vera det, trudde han, at 256tjæra hadde vore for heit. For elles var tjæra det einaste som hjelpte for illt: «Ho e galant, Per.» Sea sa han at han vilde opp i morgo og vera med i likferda, å, kom ikkje og snakk tøv åt meg! han var ikkje kleinare, og dei kunde så gjerne få sjå han blind, likesnart først som sist. Men korles var det med ho Åsel? Vart det ingen ting på henne, kanskje? Ettersom han ikkje hadde hørt noko ifrå henne?

Per flytta bort auga, liksom faren skulde sjå han gjenom binde: Nei det vart visst to smått og eit lite det, san. Det åt opp seg sjøl.

«Ja, mi tru om det.» Det var ikkje langt ifrå at Anders lo han heller. – – «Men eit skikkeli gravøl, veit æg?»

«Jøss ja da! På harde vise, det.»

«Æg våga dæg, æg, Åsel!

Æg våga dæg, æg. – – Hm–hm! Vala kann vara konsti, mang gong.»

Da Per skulde til å gå att, sa Anders:

«Vi sei det slik da, Per, at æg fekk kælk innpå auan. Hm?»

Dei samlast i kjøkene, dei søskena som heime var, og der fortalte Per korles det stod til. For han hadde fått kalk innpå auga, sa han. Gjartru gret, og Beret var heller ikkje fri det. Dei tykte dei var mo åleine i villmarka, no når faren ikkje hadde syna si lenger, han hadde komme reint bort for dem. Ola gjekk åt øystre-stua og tok fram spelle sitt; der sat han mykje godt 257og spella, og laga ord attåt, og det gjorde han no òg. Han ønska han hørte ikkje til her i garen lenger. Per stod litt og blistra for seg sjøl, og så gjekk han ut. Utom døra sa han med seg sjøl, høgt og liksom til ein annan ein, slik han gjerne sa det som kom for han:

«Det bli som æ sei, ja. At det går dit det sjøl vil. Samma kor vi krafsa og klyv.»

Det var ein finvêrs-kveld, med orreleik og all slag song, – det var så mange slike kveldar i vår; bekken han tura og rann så ein hørte han alt hit; han var der, han gav seg ikkje. Per stod litt og vêra. Så grov han seg mark, tok angletrøa og sette av dit. Det gjorde han ofte, når verda vart tungvori å klyve over. Det var så rart med den første agneta ein hadde liggande og spralast i grase; rålukta av henne gjorde ein til smågut med ein gong, ein sprang berrføtt og var glad, kom ikkje i hug eingong at ein heitte Per.

Anders kjente òg kvelden. Han låg utom veggen så fin han kunde bli, han var skapt for Anders og låg der tålmodig og venta. Det var no den tingen. Det var verre med gravøle, for dit måtte han; han samla all sin hugs og hått om det, og da måtte tida til å larke og gå att.

Ja ha, dit skulde han. Han kom dit som ein høvding, kjørande på sin eigen veg, og folk såg etter han som dei hadde gjort, og undrast kva som feilte auga hans, – han såg det tålig vel for seg. Det var litt barnslig, kunde hende, 258å komma slik til gars og ta romme sitt; men slik var ein no, slik hadde ein vore all sin dag. Og var det på sluten no, med den tida, så skulde dei få sjå ein som møtte fram og såg på dem for det om ein var blind; det skulde bli trøyheit å meistre dem som han hadde gjort, det var no først han skulde til å vera Anders. Vent no ur lite grande, så skulde dei få sjå ein blind ein som flytta kirka!

Slik sat han og hadde for seg ting etter ting, som i gamle dagar; han smålo til dem og hivde dem, og var straks borti noko nytt men av same slage. Men same kva han hadde i tankane, så låg det tyngste innunder, og det var slett ikkje at syna fór. Nei, det var dei orda han sa, da han la til med kuren sin: at vilde dei han vel no, så måtte dei hjelpe til!

Så trygt som han hadde tatt etter dei orda. No tversnudde han, først han hadde det for auga. Kaste brøde sitt på vatne slik skulde ein knapt gjera. Men, sa han med seg sjøl: Enno tvila han ikkje på at han skulde få det utgreidd og klårt for seg, på eitt eller anna vise. Han hadde fått ein skrell i hovude før, og komme seg att.

Pina i auga hadde elles vore som ei hjelp hittil. Ho let ikkje ein stakar ligge og tenke seg forderva; ho heldt ein på rette vegen. Ein hadde nok med å ligge.

– – – Da Gjartru kom til Pålsnese med sendingane om kvelden, fortalte ho til Åsel at faren hadde vorte blind. Åsel arbeidde, med ho 259hørte på, mest som ho hadde hørt det før. Først da ho skulde til å gå att, vart Gjartru var at andlete hennar hadde steina og var fåande bleikt. Men just som Gjartru vil til å seie at det kanskje gjekk over att, seier Åsel for å trøste henne:

«Han far e det ikkj fali med; han tåli meir hell det der, han, ska du få sjå.»

Slik var det støtt, tykte Gjartru, at ho vart småveikja attmed Åsel. Ho var elles for lukkelig til å tenke lenger på det. Ho stod liksom og skulde flytte vekk ifrå denne verda.

– – – Anders kom kjørande som ein herremann til gravøle, og var enda med til kirka. Det hadde ryktast fort, at han var forderva på syna, og dei var utrulig nærsøkne åt han. Han drygde til dei var ved middagsborde; da først fortalte han at han hadde fått uleska kalk innpå auga, og hadde renska dem med tran som var for heit, han heldt just på og skulde koke skosmurning; han hadde brent forderva sjølve sjåen. He, sørgelig? Nei så gu! For det var sjølgjort. – Men han måtte no vel bli god att? var det ei kjerring som undrast. – Ja, trudde du eg skulde bli blind, du da? – Nei var det seg likt! – Ja, det er ikkje spøk å bli blind, sa ein. Når ein er så ung. – Å kors! det var den verste syndstraffa Vårherre la på ein, det. Ja, som no den, og den! dei kom i hug ikkje så få. Og i Juvik-slekta, der hadde visst vore nokre, der òg? – Men du veit, det her er no for seg det; når det er sjølgjort. Dei var mjuke som smør i måle.

260Anders hadde aldri havt dem så nær innpå seg før. Ikkje hadde han skikkelig set dem heller, før no. Slik såg dei ut, ja. Og slik var det dei såg på han. Tørre og fattige i andlete, og kalde som dørtrekken, – han var som ein nybåt for dem, det var bra det var ein feil å finne. Dei vilde i kast med han, dei hadde venta på det lenge.

«Æg e forresten blind fer levetia!» sa han; han sa det like sæl, og fomla og åt.

Det var ikkje sant lel? slikt måtte han ikkje seie! og slik bortetter, borde rundt i ein song.

«Det e rett så ja. Men ingen ting å bli så glad fer det, veit æg, fer dokk? Og ingen ting å bli så lei fer heller; fer mæg. Det gjekk slik.»

Dei tagna så det var ein lyst. Men likevel angra han på det. Han skulde liksom vera for gammal til å legge vette sitt attåt dem her. Skulde tåle eit grand meir. Ein augeblink såg han det for seg, at det var ikkje han som hadde vore stor; det var dei som hadde vore småe. Da var der ein som la handa på aksla hans, og det tungt:

«Æg villa berreste sei dæg ein ting, Anders Håberg, og det val eg gjera no: at du fekk no unnagjort det du skuld, og meir te, førn du gjekk og sett deg i ro. Du hi gjort mykji. Læt mæg sei dæg det som det e te.»

Det var Kristian Lauvset, den gamle motmannen hans.

Anders smilte nedunder binde sitt, men det var ikkje åt det som sagt var. Det var berre 261så nytt for han, at ein annan mann kunde komma og glede ein slik. Og da ei kjerring seier: Det er no for det beste alt saman, så smiler han til det òg:

«Æg hi alder tvila på det, ban!»

IV

Nei, Anders tvila ikkje pa det. Der var vel ei meining med allting, og kvifor skulde ho ikkje vera god? Han tykte han hadde sett litt i røra på det, mange gonger.

Men for det første fekk han anna enn seg sjøl å tenke på. Ulukka hadde leita seg fram til gars. Ho vilde ha si tid no, og henne nytta det ikkje å snu i døra.

Det var Gjartru det tok til med. Ho hadde eitkvart å fortele han; han syntes sjå det, og des lenger det vart før ho kom fram med det, des tyngre la det seg over han. Så ein dagen ho var uti kammerse hoss han med mat, spurte han beint ut: Korles var det med henne og lensmannen? Det var langt lettare å spøre no når ein hadde bind for auga. – Har ikkje set noko til han i det siste, svara ho. – Snakk sant, Gjartru! Åt meg. Gjartru kom i hug at han var både blind og hjelpelaus, og så fortalte ho korles det var. Det var slutt. Anders sat litt og let fingrane gå om-einannan. – Du fortalte han litt for mykje, da? – Gjorde vel det. – Men var han slik ein 262snøstrøskForfatternote: snøstrøsk ɔ: hoven tosk da? – Neida, neida. Nei, han sa berre at eg var ei tullhøne. – Ja? – Ja, og så sa han meg det, beint opp i auga, at han hadde ikkje vore likare sjøl; han hadde vore borti utrolig, sa han; han hadde vore med og levd, sa han. – Ser du der, du, ser du der, du: Ein beinkløyvd og bra kar, – det var det eg sa eg!

Det kom som eit rop imot han, det hørtes som ho heldt på og drukna, men så hjartans trassig, at kallen vart varm av det:

«Men æg vil ikkj ha ‘n, høyri Dokk, Dokk må da vel forstå – – –!»

Ho gret visst, han tyktest sjå det.

«Kvinnfolk, kvinnfolk,» sukka han. «Dokk e rar.»

Men forstod henne gjorde han, igjenom all sin kropp. Tvi han busti, kor det baud henne imot!

Det var ikkje lenge etter, så kom dei og fortalte at Jens var sjuk. Nervefeberen var ute og fór, og han hadde alt tatt mange. – Trur no aldri han tek han Jens lel, sa Anders. For når han stod over småpokko, stod han vel over eitkvart anna òg; han var ikkje av så fint ty. – Nei, sa Beret, ho som fortalte han det, men det verste var at han hadde kjøpt Segelsund, og det til dubbel pris, det sa han Brede, og han visste det. – Ein 9-10000 da? – Ja, 10000. – Så har vel han Per gått god for han da? – Ja. Beret gjekk, og Anders mumla med seg sjøl: Kjem her snart meir enno?

263Det var elles ikkje så frægt med Beret heller. To slike fauker med tullskap hadde ho havt i vinter, og siste gongen var det hardt; Brede hadde full hyre med å halde henne. Anders venta tid for tid at no vart vel Brede borte ein dag og kom aldri att meir; men så gale gjekk det ikkje. I staden for det kom han og sa, at no gifta dei seg og flytta åt Grønsetvika, for der trudde han det skulde bli likare for henne. Brylloppe fekk dei vente med til Anders vart god auga att, og til Jens vart frisk. Anders vart glad for dette, men han sakna dem tungt da dei hadde fare. – Ulukka ét opp alt i hop for meg, sa han.

Han stavra inn til Per og Marja ein dagen. – Du tenker deg åt han Jens? sa han. Og det var no det; men denne her nervefeberen er ein klegg til søtt, ho smittar og sit med som vond lukt. – Ja, sa både Per og Marja. Dei hadde hørt det same, og det såg ut som der var noko i det. – Så du gar ikkje dit nei, sa han. For han har no denne gammalbingsa, ho Mærit, å røkte seg. – Det kjem for meg at eg får sjå dit lel. – Du let det vera! sa Marja. Anders sa ikkje meir; han sat og tørka sveitten og pusta tungt. – Eg får no kjenne, sa Per; og det visste Anders var jamgodt med at han gjekk. Og gjekk gjorde han.

Og det bar til som Anders hadde spådd seg det. Per var der natt etter natt og vaka, og Jens stod det over, og Per vart sjuk. Da Anders hørte det, sa han:

264«Æg vil ikkje spør eingong, om æg får bytt. Æg får det så ikkj lel. Dem får tak ‘n ifrå mæg.»

Han flytta berre med seg stolen sin ut i Øysterstua, og der heldt han til attmed senga eitt å kalle, til det var slutt. – Per låg og snakka over seg i eitt vekk, liksom han hadde sagt så alt for lite før. Anders hørte ikkje på det, vilde ikkje høre eit ord av det, og ingen annan skulde høre det heller. Dei heldt seg elles bra unna av seg sjøl, ja kona med. Anders smilte når han såg kor livrædd ho var om ho kom i døra ein blink. Det var han og Per døgne rundt, og slik vilde han ha det. – Somtid snakka han litt med Per, det var berre kviskring, og gjernast dei same orda: Enn at det skulde bli eg som passa deg da, Per, og ikkje du meg. Kven skal passe meg da, trur du? Ja ja ja. Først let eg att auga hans far. No ventar dei seg dette her av meg.

Ingen kunde merke noko serlig sorg på Anders da Per vart førd. Han var med til kirkegaren, og heldt ut i gravøle til siste mann. Han var berre lite grand tunghørd av seg. Han hadde vorte slø, trudde dei, gjekk i barndommen; det var ikkje stort att av han. Han visste dei sa det; men det var noko dei hadde for seg. Og han stana opp litt og undrast: Sist det var gravøl, da hadde han dem tett innpå seg, dei anda opp i andlete på han, fingra bortpå han all stads. No var dei så langt, langt unna. Dei nemnte på å flytte kirka; dei var med han i det, og kva tenkte han? – Vi får vente, og tenke 265oss om, sa han. «Gi dokk tia, bonn!» og det hørtes verkelig som han snakka til ein barneflokk.

Han gjekk som han leita, dagane etter, fór og vavra og stavra frå vegg til dør heile huse igjenom. Dei andre gjekk helst krok for han. – Så sette han seg i ro ein dagen. For Per han var borte, det var så med den tingen. Det var ikkje nokon som fekk vita meir om han. Ikkje eit ord meir å høre av han, nei.

Jens var alt frisk og i full fart att. No skulde han flytte til Segelsund og gå i veg for ålvor. Da kom skrellen. Han spella opp midt i flyttinga. Jens var slått til handelsmann, det var alle einige om. Han var ein open og drivande kar, så truhjarta at det kvitte innpå beine, syntes folk, fortalte både laust og liggande, jamvel det at han kunde snyte visst det stod om, og med han det gjorde, snytte han dem så fint at det kunde ikkje bedre gjerast. Varer rådde han seg på storvise, og borga dem bort så fort dei kom, han vilde ikkje vera skinnfellgniar. Folk kom og hjelpte han med å flytte, dei kjørte lass for lass austover, og mesteparten meinte ikkje å ta ein øre av han; det var trøyheit, og han var kvarmanns ven. – Anders hørte liksom omen av det, og etter kvart kom det han nærmare. Han tok til og levna opp, sistpå: I dag fer dei med siste lasse. Ein får ta seg på tak og stø han om det trengs. For anna enn skylda er det ikkje enno, og dyrt har han kjøpt, – det er 266som eg skulde ha gjort det sjøl; men vent no lite grand, så skal du sjå.

Jens sa det same, han stod just og stengte bua i Vågen. Og så la han til: Farvel da, og takk for meg. No flyttar han Jens og eg; no byner vi på det nye live. Det var friskt sagt, tykte kammeratane som var der.

Men da dei er fram på Segelsund, kjem frua ut i lag med ein frammand ein. Mykje folk hadde samla seg; somme hjelpte til å flytte inn, og andre vilde berre sjå på. Det var no ikkje eit kvardagsarbeid at ein bondegut kom flyttande inn på sjølve Segelsund. – Men eg har sagt det lenge eg, sa ein, at det han Anders ikkje klara, det klara vel han Jens. – Dei hadde sagt det same, fleire. Frua er raudlett, trippar og er ikkje som ho pla vera. Ho bed Jens bli med inn. Folk ser etter dem, og så på kvarandre.

Det var det ho vilde seie, at korles var det med pengane og trygd for dem? For ho måtte ha dem no, ho skulde ut med pengar sjøl, og Per var død, og Håberg var det skyld og lån på før, hadde ho hørt, – kunde han skaffe halvparten no straks? så kunde ho vente med resten, det stod ho ved, men som sagt – som sagt – og her var det ein som baud henne 10 000 speci blankt på borde! Og Segelsund var ei vågelig drift, for ein – ein – ja, ein bonde da.

Jens såg på henne, rørte på leppene etter som ho snakka; så stod han der med ein liten glir:

267«Æ meint det, æ, at eit ord va eit ord og ein mann va ein mann?» Resten svelgde han.

Ja, gubevars! og dette her var vondt, men kor skulde ho henn? Og ikkje hadde han heller halde sitt ord, han hadde guhjelpemeg ikkje lagt fram det grand av pengar eller papir. «De må betænke!» sa ho.

«He! Enn æ da, som ha tenkt å spør frua om å lån mæ ein tusen dala hell så, – æ trong hand-peng no te både det og det.»

Ho kava ifrå seg med båe hendene og las opp ei lang lekse, og da ho var ferdig med det, sa Jens: «Amen!» og gjekk ut.

Dei andre to kjem etter, og no tek frammandkaren orde; han byd Jens 1000 dalar for varene og heile stasen, og 100 dalar attpå, for flytting og sjau!

Det var stilt i folkehopen. Der var mange opne munnar. Men dei skjønna og dei gissa, med dei stod der, og da Jens svara, var dei alt på rett kjøl: Han stod der som ein tremarksmann for gu og all grenda!

«Amen!» sa Jens, lo ein liten lått og såg seg rundt i fjøllden; – dei fekk vente til ein annan dag, så skulde han gjera opp med dem. Og takk for hjelpa skulde dei ha. Han gjekk inn att.

«Det der e no komlingjen det!» sa det etter han. Og sea var det i ein song, at så langt kom no han, og så langt kunde dei komma nokon kvar, og no vart det ikkje fyst å komma 268heim til Håberg. Og no vart her visst regn, gudskjelov, og det var på høgan tid både for åker og eng.

Det var ei Guds lukke han slapp så lett, sa Anders, da Jens kom og fortalte det. Så stod da Håberg. – Håberg! bles Jens. Nei, no stryk eg min kos. Lukt til Amerika, om du har hørt snakk om det lande. – Det hadde Anders, og glad vart han ikkje; men guten måtte avstad, det var greit, og enno sat han lenge med garen sjøl.

Han vona så smått på at Ola skulde ta garen. Men han svara aldri på det. Og utpå sommaren, da Jens skulde fara, gjorde han seg i stand og reiste på lærarskolen. Anders måtte låne pengar åt dem båe, og han visste ingen annan å gå til enn søsterne deira. Men der var det ingen ting. Dei hadde alt lånt bort skillingane sine til Jens, liksom OlaOla] rettet fra: Olå (trykkfeil) hadde gjort, så han kunde range seg utor gjelden før han fór. Da skikka han bud til Juvika, til faster Åsel, og ho kom, så gammal ho var. Ho var den einaste som var god å høre på når ho snakka, tykte Anders; og pengane fekk han med første ord.

Anders bad gutane åt kammerse, avferdsdagen. Dei kom stigande seinføtt over dørstokken. – Jaså, dei skulde til å reise ifrå han no? Ja ja. Det var rett og bra, det. Det var så laga.

«Og dæg, Ola, får æg no sjå att, veit æg?»

Han kom no i alle fall att ja.

269«Ja sjå, ja, sei æg, he! Men du får lava så vel da. Og kund’ du skava dæg fram te prest, så va det ikkj mæg imot. Ta dæg rom og sess milla storkaran du, gjer så! Det skuld vara fanken så løsti! Du hi no hue te det, du.»

Ola lea på seg: Hue hadde han ja, men ikkje halsen. Han var for stutt, til kragen. Anders lo, og bad han tøye på han. Og det lova Ola. Anders snudde seg til Jens:

«Du ska komma i haug ein ting, Jens: Tak ikkj fer langt frami. Det e som med jåen; legg du ‘n fer langt frami, da bit ‘n ikkj. Men det skuld ha vøri spell, gut, å vøri med dæg. At eit nytt land. Det bers mæg så rart fer: at det e slutt her i landi no.»

Dei sa farvel og fór, og Anders stabba inn åt kammerse sitt og sette seg att. No var det berre eitt som vanta: at dei tok ifrå han garen, så måtte han da vera til botns i det, trudde han. Men der vanta to ting enno. Den eine var, at lensmannen fór i prestgaren og fria, etter Jens slutta, og Gjartru heldt til på lofte og gret. Den andre, at Beret hadde vorte plukk tullut og måtte på tronka, ho var ikkje havande i hus.

V

Men dei tok ikkje garen frå Anders. Skylda var ikkje så stor; og sonekona kom knapt med nokon arving. Han sa det med Gjartru ein dagen: 270Er ho gjeld, ho Marja, eller korles er det? Gjartru måtte le, og sa at det såg mest slik ut ja. Ja vel, Anders likte det slik. Han visste ikkje kva det kom av, men ho skulde ikkje vera mor for den nye Håberg-mannen.

Da Åsel kom flyttande heim, visste Anders at ho kom med noko godt. Han hadde vore på botnen no. Han var ikkje stellt til å ta imot ei god tidend, han hadde ingen smak for det lenger. Men det var noko som måtte til. Heretter var det å sitte still og late det komma av seg sjøl.

Ho fortalte at ho var forlova med drengen i Pålsnese, og for første gongen såg han henne glad. Ja, han såg det, andlete hennar hadde vorte nytt, det raudna so ungt og mjukt, og auga dei stod og blåna imot han og lova seg all verda, no blunka ho kringt med dem, kom visst med handa – det skulde ikkje stor stasen til før det gledde barnehjarte!

Det hadde komme på auksjonen ho heldt, for der drakk han seg full og vart liggande nedi vedskotte, og så fekk ho ein tålig ædru ein til å hjelpe seg og få han inn. Han var tung, så dei vann ikkje lenger med han enn inn i kammerse til henne og fekk han åt senga der. Dagen etter vilde han stela seg vekk uset, men han kom ikkje unna, ho stod just og laga seg morgobit. Han sette seg på gruvesteinen, og sat der og sa ikkje orde. Ho trua i han litt mat, og så gjekk han. Ho hadde aldri set ein mann angre seg slik før. Han tok oppetter veggen 271med det samme han skulde gå, og braut ned ei hylle som var spikra opp, slo henne fast att med neven, såg hitover på ein slik at ein kunde tru han vilde gjera ei ulukke.

Dagen etter skulde ho flytte frå Pålsnese, og så vart ho liggande og fekk ikkje blund om natta. Det var ein urimelig ting, å flytte, ho kunde ikkje fortele korles det var. Ho måtte ta allting med seg, tykte ho. Ho stod opp og gjekk ut; og det var slik ein underlig kveld, mørkt og øde var det, og drypstilt i lufta, men frammed lande søya sjøen så evig tungt. Da gjekk ho på låven, dit han Kristen låg. Det kom for henne slik, at ho var den einaste juvikingen som var att, og ho gjorde som ho vilde. Og så vart det til det at ho fria sjøl. Han låg og heldt i handa hennar og klemte henne forderva, og så sa ho: Du skal da få meg, Kristen, med eit mindre enn slik. Ho vart der heilt til morgonen. – «Men på tru og lovna, som eit skikkeli menniskj!» sa ho.

Anders lo da ho sa det. «Gjern det fer mæg!» sa han.

Men Åsel heldt fram i sitt. Kristen, han var ikkje som ein annan gut. Han var eit godt menneske. Og etterpå fortalte han henne at han hadde pengar i banken og var kommen av godt folk; han hadde berre havt hugen til å sjå seg om i verda. Og dei skulde vel ta seg fram, sa ho. For ein god ting kjem ikkje åleine, han meir enn ein vond ein. Og ho såg tydelig at 272Vårherre hadde styrt med dette. Såg ikkje Anders og det?

Nå, Anders såg så lite, no om dagen. Ho fekk sjå, ho som sjå kunde.

Ja, han skulde bli vâr det ein gong, at det var folk i Håberg-ætta òg. For han Kristen og ho, dei var slik dei, at dei vilde opp og fram. – Og så høg og vakker som han er! la ho til.

«Kvinnfolk, kvinnfolk!» smålo han, da ho hadde gått. «Men ho kan vara kor toskåt ho vara vil: Ho e no den einast tå dem all i hop da!»

Og no vilde han skille seg av med denne ungkona som gjekk her. Kom ho ikkje her ein dagen og sa at ho måtte i veg og tinge seg dreng! Vør ikkje det du, hadde han sagt, for det skulde han greine med. – Han? bles ho. Han hadde da vel nok med å sitte der han sat, han. No vilde han fortele henne kven som skulde ha garen her.

Han hadde ikkje før reist seg, så er ho der. Ho vilde vita, om Åsel òg skulde bli gåande her? – Ja, Marja, sa han, no får vi flytte åt kvart vårt kammers vi; eller skal vi flytte i hop? – Ja, vart han ikkje glad da! Og med det same: Var det ikkje likast dei skreiv ein kårseddel med all som først? – Du kjem vel på kåre tidsnok, sa Anders. – Ho? No måtte ho jamenn flire! Tenkte han å jaga henne her i frå, kanskje? – Det skulde no ikkje trengast. Ho skulde få vera all hans tid. Forresten: 100 dalar hadde han ikkje, men dem skulde han trolle fram på borde 273til henne, den dagen ho reiste heim att. «Kyss mæ rett ein stan!» svara ho, og ut fór ho og slo døra etter seg så det skallra i huse. Det var denne hatske dumheita hennar som styrka han så vidunders. Inga sak med dem som er tå det slage.

Midt på natta stod han opp, tok på seg eit laken og famla seg ut i stua til henne, stod i døra i halvmørkre og var nykommen ifrå kirkegaren. Ho vakna, og sat i senga og pusta og fekk ikkje opp måle. Endelig spurte ho kven det var, – det peip berre i henne.

«Han Per, som du sjer!» svara det, han lo som ein dauing, tykte han sjøl.

Ho dåna utor; og Anders stal seg attende til kammerse.

Dage etter kom ho og sa at ho kunde flytte heim. Fekk ho så dei 100 dalane?

Dem skulde ho få, sant og visst, og så gjorde ho seg ferdig og reiste.

«Du veit,» sa han, «at kjem du med eit gutban, så e gårn hans. Men det trur vi ikkj, verken du hell æg».

Anders lo godt, da ho hadde fare sin veg. «Spøkjels va det sist æg dugd te, sa vi». Og så fekk ho ta hit denne gullbosten sin, sa han til Åsel, så han fekk sjå på han, eller kjenne på han, rettere å seie.

Om sundagen kom han, og Anders snakka att og fram med han og likte han godt.

Dei vart einige slik, at han skulde kjøpe Håberg. 1000 dalar skulde han gi, slik det stod, og 274halvparten kunde stå i garen. – Og 100 dalar må eg ha straks, sa Anders. – Eg må heimom først, men eg skal vera her om 2 timar, svara Kristen. Da lo Anders høgt: Det var ikkje dumt å vera dumm på den måten!

Dette vart no brøde hennar da, sa Åsel.

Brøde?

«Ja du veit: Kast dit Brød på Vandet, og du skal finde det igjen lenge derefter».

Hm. Slik no. Det var sant. Han sat og rugga på hovude. Kaste brøde sitt på vatne var no hardt da. Det hadde han aldri prøvd; var ikkje skapt til det heller. Men dei var vise, dei som det gjorde. Og ei underlig makt måtte det vera i dem. «Forbanna, æg klara det ikkj!» sukka han. «Nei, gu bere, æg va ikkj tå di bonnom».

Om I blinda

I seksbindsverket Juvikfolke følger Duun en slekt, Juvik-ætta, fra begynnelsen av 1800-tallet til slutten av 1. verdenskrig, men også med tilbakeblikk på slektens historie og sterke skikkelser i århundrene før 1800. Duun skildrer både den sosiale utviklingen fra gammel til ny tid og de menneskelige forandringene. Gamle tradisjoner og tenkemåter forandres langsomt, og det er stadig konflikter mellom gammel og ny moral.

Faksimiler

For denne boken finnes det også faksimiler tilgjengelig:

• 2. opplag, 1919

Del på Twitter
Del på Facebook