Norske mellomalderballadar
Villfar er ute på leiting etter syster si. Han rir over fjell og dalar, heilt til han kjem til havfrua. Havfrua er den vakraste kvinna han har sett sidan han såg syster si, seier han. Men ho svarar at han berre skulle sjå terna hennar:
Aa venar er hon með sit berre hár,
hell eg er með gullkrona pá
(Landstad «1853» 1968: 495).
Villfar ber om å få sjå den vakre terna, som havfrua kallar Isimo, og det får han lov til. Havfrua vekkjer henne og ber henne kle seg i sin finaste stas, for no skal ho syne seg for ein kristen mann. Utpå kvelden sovnar havfrua, og Villfar og den vakre terna kjem i snakk. Det blir klart at dei er bror og syster. Villfar ber henne om å sanke saman alt ho eig, og så set dei seg på gangaren og rir heim. Når havfrua vaknar, blir ho så sint at ho sprekk i flintestein. Dei to syskena kjem heim til kongsgarden, og Villfar fortel at han har med seg ei tenestejente. Den framande tenestejenta er spesielt dugande til å veve, og i veven framstiller ho alt som har hendt henne sidan ho vart borte. Kongen og dronninga får vite kven tenestejenta eigentleg er, og alle er glade over å få Sylvklar attende.
Det finst tolv-femten tekstvariantar av «Villfar og Sylvklar», dei fleste frå Telemark men også frå Agder, Oppland, Hedmark, Østfold og Akershus. Fleire av oppskriftene er både tekst- og melodioppskrifter (Ressem «utg.» 2011: 147–157). Landstad trykte balladen i Norske Folkeviser. Elles har samlarar som Bugge, Lindeman, Hans Ross, Elling, Berge og John Lie skrive opp «Villfar og Sylvklar».
Balladen finst også på dansk og svensk. På dansk finst det berre eit brotstykke, men til gjengjeld handlar tre danske balladar om ei gjenfunnen syster, eigentleg «en og samme Vise» (DgF VI: 420). Axel Olrik drøfter tilhøvet mellom desse i Danmarks gamle Folkeviser og kommenterer vidare ei utrykt oppskrift av Sophus Bugge. Olrik peikar mellom anna på at det er stor likskap mellom ein dansk tekst frå om lag 1700 i Sofie Sandbergs handskrift og Bugges oppskrift (1856) etter Ingeleiv Knutsdotter Ramberg (1785–1863), som han siterer dei første sju strofene av (DgF VI: 425). På svensk finst det ei mengd variantar av «Villfar og Sylvklar», den eldste frå 1810-talet.
Det er ikkje mykje naturmytisk kraft i «Villfar og Sylvklar», og havfruefiguren verkar uvanleg spak og ufarleg. Det kan hengje saman med at havfrua har kome inn i bilete på eit seint tidspunkt. Elles har Axel Olrik truleg rett i at nemningane Villfar og Sylvklar er avleidde av eldre danske nemningar (DgF VI: 424–425).
Utsyn 25
DgF 380
SMB 23
TSB A 51: Villfar og Sylvklar
Oppskrift: 1848 av Ludvig Mathias Lindeman etter Marit Larsdotter Leira, Nord-Aurdal, Valdres.
Orig. ms.: NB Ms.fol. 2128, 301b, 62–64 (kladd)
Utan oppgjeven tittel.
*
1. Herr Peder han red sig ud at meide
– det blaaser [kalt Veder ifra Sjøn]Utfylt etter reinskrift NB Ms.fol. 2128, 301d, 138–140 –
alt efter sin Søster at leite,
– blaaser [kalt, kalt Veder ifra Sjøn]Utfylt etter reinskrift NB Ms.fol. 2128, 301d, 138–140 –
2. Da han kom til viden Strand
fik han se Havfrua den skjønne Madam
3. Og aldrig har jeg seet en saa ven Madam
som denne Havfrua den skjønne Madam
4. Og har du aldrig seet en saa ven enAlternativ lesemåte i reinskrift NB Ms.fol. 2128, 301d, 138–140: væn Madam
jeg haver en Tærne langt vener ænd jeg
5. Og kan eders Terne for mig gaae frem
saa giver jeg hiende mine Guldringe fem
6. Kan eders Terne for mig frem gaae
saa giver jeg hende min Ganger graa
7. Hav selv, hav selv eders Ganger graa
eders Terne kan gjerne for eder fremgaa
8. Den havfruenAlternativ lesemåte i reinskriftene: Havfrua gik sig i Steinstuen ind
saa kaldte hun frem Guldternen sin
9. Og skal jeg nu for en Ridder fremgaa
som ikke havdeAlternativ lesemåte i reinskriftene: har seet Solen paa femten Aar
10. Saa havde hun paa sig en Silkesommer særk
som femten HavfrueAlternativ lesemåte i reinskriftene: Havfrua havde gjort sit Mesterværk
11. Saa havde hun paa sig et Armæ baand af Guld
Jeg troer vist den Ridder skal være dig huld
12. Saa gav hun hende en Guldkande i Haand
som hun skulde skjenke si SkjønridderenAlternativ lesemåte i reinskrift NB Ms.fol. 2128, 301d, 138–140: Skjøn ridderen af
13. Og aldrig saa tar jeg Guldkanden af din Haand
førend du siger mig Faderen din
14. Og Konge i Engeland er Faderen min
hans dron[n]ing Guldritta kjær Moder min
15. Er kongen i Engeland Faderen din
saa stander vi her to Søsken saa fiin
16. Saa sætter han hende paa Gangers Bag
saa rei de heimat med et frit Mag.
17. Den Havfrua venter i Dage tre
hendes Terne kom ikke igjen udi de
18. Den Havfrua venter i Dagene fem
hendes Terne kom ikke igjen udi dem
19. Den Havfrua gik sig paa store BruaAlternativ lesemåte i reinskriftene: Storebrua frem
saa sprak hun sund i StykkeneAlternative lesemåter i reinskriftene: i Stykker; udi Stykker fem.
*
Strofe 2–4 er nummererte av samlaren.
Reinskrifter: NB Ms.8° 1740, 3–6 og NB Ms.fol. 2128, 301d, 138–140.
TSB A 51: Villfar og Sylvklar
Oppskrift: 1857 av Sophus Bugge etter Dagne Ånundsdotter Lid, Vrådal, Telemark.
Orig. ms.: NFS S. Bugge m, 33–36 (kladd)
Oppgjeven tittel i reinskrifta: Villfar aa Sylvklar
*
1. Villfar han for ivi Heie
– far ivi Skog mæ Vengjo –
ette si Syster leite.
– Meg tvingar Elskog. –
2. Landst. 2 – fór.
3. Landst. 3. kungesalar.
4. Villfar han rei seg mæ Borgele,
der sat ei Havfruva hvilte ve.
5. No hev eg aller sett vendre Viv,
si’ eg såg Sylvklar, Syster mi.
6. Eg heve meg ei Terna,
ho skin som Morgenstjerna klar.
7. Eg æ’kje så ven mæ mitt røde Gullband,
som Terna mæ si bare Hand.
8. [Eg æ’kje så ven] mæ Gullkrona no,
[som Terna] mæ sitt bare Hår.
9. [Eg æ’kje så ven] mæ min røde Gullring,
[som Terna] mæ sin bare Fing.
10. [Eg æ’kje så ven] mæ mine syllspente Sko,
[som Terna] mæ sin bare Fot.
11. Eg sko gjeva deg mi Kåpe blå,
må eg di vene Terna få sjå.
12. Hav du sjave di Kåpe blå,
du sko væl mi vene Terna få sjå.
13. Havfruva gjeng at Buri
ho vekkjer upp Terna prude.
14. Statt upp Terna å klæ deg no
du sko inn før Kristenmann gå.
15. Hosse kann eg meg for Kristenm[ann] gå,
femten År si eg Kristenm[ann] såg.
16. [Hosse kann eg meg for Kristenmann] gå
[femten År si eg] Sóli såg
17. [Hosse kann eg meg for Kristenmann gå]
[femten År si eg] skoa på
18. Statt upp Terna å klæ deg no,
så vist sko du inn før Kr[istenmann] gå.
19. Terna ho ha på seg Silkjeserk,
nie Møyars vinterverk.
20. [Terna ho ha på seg] Stakkjen blå
Gulle låg ette kvor dæn Trå.
21. [Terna ho ha på seg Stakkjen] rau
[Gulle låg etter kvor dæn] Saum.
22. Terna ho sette seg på Sengjestokk,
så trekkjer ho på seg Silkjesokk.
23. [Terna ho sette seg] på ein Stol,
spenner ho på seg syllspente Skó.
24. [Terna] hó va’ ikkje hårbandvand
hó flettar sitt Hår í ett røde Gullband.
25. [Terna hó va’ ikkje] beltestór,
ho slengjer kring seg ei røde Gullsnor.
26. T[erna] ut gjenom Dynnanne for,
Gull å Silkje ho ette seg drog.
27. T[erna] ho inn igjenom Dynni steig,
Villfar upp imot ho reis.
28. Villfar han tukkar fram syllpente Stol,
sett deg Terna, kvil din Fot!
29. Eg vi’kje sita, eg vi’ no stå,
seg di Meining så vi’ eg gå.
30. Høyr du Terna hott eg spyrje deg må,
hor æ du ætta å komen ifrå?
31. Droningji va’ mi Moder,
Villfar min yngste Broder.
32. Som eg kunna høyra på deg,
så visst æ du Sylvklar syste dmi.
33. Høyr du Sylvklar hott eg spyre de,
lyster du ‘kje heimatt fygje mæ meg.
34. Så gjønni eg dæ gjore,
dær eg før Havfruva tore.
35. Villfar klappar på Gangaren grå,
så sette han S[ylvklar] dæruppå.
36. Villfar han lyfte på høyan Hatt
farvæl Havfruva hav tusind go Natt!
37. Villf[ar] han ut av Gari skrei,
Havfruva sto atte sine Hendar ho vrei
*
Strofene er ikkje nummererte i kladden. Dei er nummererte i reinskrifta, men med litt anna nummerering enn her; Bugge slår saman strofe 2 og 3 til éi strofe i reinskrifta, og strofe 17 er ikkje med dèr.
Reinskrift: NFS S. Bugge IV, 27–29
TSB A 51: Villfar og Sylvklar
Oppskrift: 1914 av Rikard Berge etter Niri Olsson Hegnastykket, Bø, Telemark.
Orig. ms.: TGM R. Berge CCLXII 17–19
Utan oppgjeven tittel.
*
1. Alebrett gjekk seg i havfrugas gaar
aa ute sto havfrua kjemde sitt haar.
– Den lange naatta, fèr ælskoven meg tvingar –
2. Aa A[lebrett] kłappa h[enne] paa hvidane rød:
Nei aller eg har sétt nokken finare mø.
3. Nei eg æ kje fin mæ mitt gulle paa
imot Isamo æ mæ sitt bare haar.
4. Eg gje’ deg mitt gull aa eg [gje’ deg mitt] fe
dærsom du vi’ la meg Isam’ di tærne faa se.
5. Hav sjøł ditt gull [og hav sjølv ditt] fe
Iaften ska du Isam’ mi tærne faa se.
6. Aa havfrua tała ti Isam ho saa
Iaften ska du fæèr meg tì skjenkjar gaa.
7. Hòsse kann eg fèr deg tì skjenkjar gaa
som ikkje har sétt soła paa 15 aar.
8. Aa havfrua slo ti Isam paa hvìdan kjinn:
Hòsse toł du snakke saa tì havfruen din.
9. Aa Isamo hadde paa seg kjołen błaa
aa dei søllspente skoa saa spende ho paa.
10. Aa I[samo] slengde paa seg kaapa błaa
aa gulle va’ stikka fe hvær den traa.
11. Aa I[samo] inn igjenom dynnæne steig,
dom visste kje ana hell soła skjein.
12. Aa I[samo] skjenkte i mjøen saa varm,
tì havfrua sømna i Alebrettes arm.
13. Aa I[samo] skjenkte i mjø aa i vin,
tì [havfrua sømna] i gullstolen sin.
*
Strofene er nummererte av samlaren.
Boken er utgitt av Nasjonalbiblioteket
Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi. Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.
Naturmytiske balladar handlar om mennesket i møte med overnaturlege makter.
I folketrua fanst maktene alle stader, i sjø, vatn og elvar, i utmark, skog og fjell. Maktene var farlege, ikkje minst fordi dei kunne skape seg om og kverve synet på menneske. Då stod huldra, nøkken eller bergekongen framfor mennesket som den vakraste ungjenta eller den sprekaste ungguten.
Møtet med naturmaktene endar ikkje sjeldan tragisk, med fortaping av sjel og kropp; men det kan også ende på lukkeleg vis, slik at mennesket blir forløyst, ved eiga kraft eller ved andres.
Mange av desse balladane har tidlegare vore publisert enkeltvis, men er no samla i denne boka.
Fyll ut e-posten din under så vi kan varsle deg når nye verk publiseres.
