Norske mellomalderballadar
Hertug Frydenborg og kongsdottera Adelin er glade i kvarandre. Men så står det falske vitne fram for kongen og påstår at Frydenborg har lokka henne. Kongen blir rasande over denne fornærminga:
Har Frydenborg lokket min Datter saa bold,
Jeg skal vist gjøre deres Kjærlighed kold!
(DgF V, andet Halvbind: 233–234).
Kongen åtvarar dottera om at han vil gå drastisk til verks, og sender så bod på hertug Frydenborg. Hertugen blir kort og godt slakta, og hjarta hans blir skore i stykke og servert for Adelin. Ho anar kva det er som ligg framfor henne på bordet, og når smådrengen fortel at det er Frydenborgs hjarta, vil ho ikkje leve lenger sjølv heller. Ho drikk forgifta vin og døyr. Men kongen angrar kva han har gjort:
Han sørged saa inderlig over der’ Død,
Paa begge de Grave voxte Roserne rød’
(DgF V, andet Halvbind: 233–234).
Vi har ingen fullstendige tekstar av denne balladen. Det nærmaste vi kjem er to enkeltstrofer som tonesamlaren Catharinus Elling skreiv opp, den eine frå Dale i Sogn og den andre frå Gransherad i Telemark, begge etter ukjende songarar (Ressem 2014: 272–273). Strofa som Elling har notert til melodioppskrifta frå Sogn, svarar til ein dansk flygebladstekst frå slutten av 1700-talet, som handlingsreferatet byggjer på. Flygebladet har såleis vore velkjent i Noreg, og det kan synast underleg at ingen tekstsamlarar har skrive opp visa.
På dansk har «Frydenborg og Adelin» vore svært utbreidd. Og ikkje nok med det: «Det frastødende Æmne for denne Vise blev i Middelalderen med en sær Forkjærlighed behandlet i en uoverskuelig Række af Digtninger paa Vers og prosa […] den Folkevise, hvoraf vi her have en dansk Aflægger, findes ogsaa baade paa svensk, tysk nederlandsk og italiensk» (DgF V, andet Halvbind: 216).
I Sverige har visa vore umåteleg populær, og det finst dessutan mange finlandssvenske oppskrifter, frå midten av 1700-talet til innpå 1900-talet (SMB 4:2: 9–42). Av det eldste skillingstrykket går det fram kvar Gransherad-strofa høyrer heime i samanhengen, dvs. etter at kongen har fått mistanke om kva som foregår mellom Frydenborg og Adelin:
Konungen han talte til Fröken Adelin så,
Hwad giorde du i Rosenlund i går?
Jag hämta der Rosor både hwita och blå,
At göra Hertig Frögdenborg en Krants derutaf
(SMB 4:2: 10).
Vi kjenner att fleire tradisjonelle ballademotiv i denne visa, som at kongen straffar dotter si for ulovleg omgang med ein kjærast, at dottera ikkje vil leve lenger når kjærasten er død – og at kongen angrar det harde sinnelaget sitt når det er for seint. Men det er truleg det skrekkromantiske motivet i skillingsvisestil – slaktinga av Frydenborg og serveringa av hjarta hans for Adelin, som drikk gift – som har gjort balladen så populær.
DgF 305
SMB 172
TSB D 390: Frydenborg og Adelin
Oppskrift: 1900–02 av Catharinus Elling etter ukjend songar, ukjend stad.
Orig. ms.: NB Mus ms 2880:28, 1 (kladd).
Ingen oppgjeven tittel.
*
1. Frøken Adelid spadserede i rosenlund at gå
der plukker hun de blomster både gule og blå
– mig tykkes det er tungt til at leva. –
*
Strofa står til Ellings melodioppskrift.
Reinskrift: NB Mus ms 718:3, 3 (nr. 1).
Over kladden står det: melodi Hans Olsen Haaland I reinskrifta er melodien heimfest til Dale i Sogn og Fjordane. Det er usikkert om det også gjeld teksten, men ordforma «leva» i omkvedet tyder på at teksten ikkje er teken etter ei skriftleg kjelde.
Tekst og melodi er trykt i Ressem 2014.
TSB D 390: Frydenborg og Adelin
Oppskrift: 1909 av Catharinus Elling etter ukjend songar, truleg frå Gransherad, Telemark..
Orig. ms.: NB Mus ms 2880:12, 27–28 (kladd).
Oppgjeven tittel: Frydenvold
*
1. Aa Adeliln aa Adelin aa gjole du igaar
jeg plukka de blad baade gule aa blaa
– til blomster udpaa Frydevold at sætte –
*
Strofa står til Ellings melodioppskrift.
Reinskrift: NB Mus ms 718:7, 3 (nr. 45).
I reinskrifta er melodien heimfest til Gransherad. Det er usikkert om det også gjeld teksten, men språket stemmer godt med ei slik heimfesting.
Tekst og melodi er trykt i Ressem 2014.
Boken er utgitt av Nasjonalbiblioteket
Last ned hele boken til mobil/nettbrett i .epub-format eller som .mobi. Du kan også skrive ut boken som .pdf eller html.
Riddarballadane er den avgjort største av alle dei seks balladegruppene. Her finn vi viser med mange og sprikande emne. Samla sett gjev riddarballadane likevel ei tilsynelatande realistisk skildring av livet i adelsmiljø, men så å seie alltid med vekt på dramatiske hendingar som forføring, sjalusi, brurerov, valdtekt, utruskap og drap.
Erotisk kjærleik og alle komplikasjonar som kan følgje med den, som standsskilnad og foreldreautoritet, står nesten alltid i sentrum. Ikkje minst kretsar riddarballadane om døden, den uventa og nådelause døden, som verken den unge brura eller brudgomen slepp unna. Motsetninga – og samanhengen – mellom kjærleik og død har appellert til mange, og er truleg ein hovudgrunn til at det vart dikta så mange riddarballadar.
På grunn av storleiken er gruppa delt i to i denne utgåva. Dette bandet inneheld balladetypane frå TSB D 283 til og med TSB D 436.
Fyll ut e-posten din under så vi kan varsle deg når nye verk publiseres.